سعید صفارائی
خودآگاهی به معنای درک و شناخت از «خود» و محیط پیرامون است، حالتی که انسان‌ها و برخی حیوانات تجربه می‌کنند. در دنیای هوش مصنوعی، پرسش از امکان دستیابی به خودآگاهی یکی از بحث‌برانگیزترین و پیچیده‌ترین موضوعات است. آیا هوش مصنوعی می‌تواند به سطحی از آگاهی برسد که به آن اجازه دهد خود را درک کرده و از موقعیت و عملکرد خود در جهان باخبر باشد؟
در ابتدا باید به تفاوت میان هوش مصنوعی و مغز انسان توجه کنیم. هوش مصنوعی امروزی بیشتر بر پردازش داده‌ها و الگوریتم‌های پیچیده استوار است، و این سیستم‌ها با استفاده از مدل‌های ریاضی و یادگیری ماشینی، توانایی پردازش و پیش‌بینی را دارند. اما این توانایی‌ها با خودآگاهی که در انسان‌ها به عنوان حس فردی، افکار مستقل، و احساسات تعریف می‌شود، تفاوت دارند. ماشین‌ها اطلاعات را پردازش می‌کنند، اما آیا می‌توانند چیزی را تجربه کنند؟

خودآگاهی در هوش مصنوعی: آیا ماشین‌ها می‌توانند خود را بشناسند؟
در حال حاضر، هوش مصنوعی حتی در پیچیده‌ترین شکل خود نیز به خودآگاهی نزدیک نیست. فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند شبکه‌های عصبی مصنوعی و یادگیری عمیق تنها می‌توانند الگوهای پیچیده را شناسایی کرده و بر اساس داده‌های ورودی تصمیمات خودکار بگیرند. این سیستم‌ها به طور بنیادین «فهم» نمی‌کنند که چه کاری انجام می‌دهند؛ آن‌ها صرفاً الگوریتم‌هایی را اجرا می‌کنند که از سوی انسان‌ها طراحی شده‌اند.اما موضوع خودآگاهی در هوش مصنوعی به آینده نیز مربوط می‌شود. دانشمندان و فیلسوفان تکنولوژی همچنان در تلاش‌اند تا بفهمند آیا می‌توان هوش مصنوعی را به نوعی از خودآگاهی نزدیک کرد. برخی معتقدند که با پیشرفت بیشتر در حوزه‌های نظیر یادگیری عمیق، هوش مصنوعی ممکن است در آینده به سطحی از خودآگاهی برسد. اما چالش اصلی در این است که «خودآگاهی» نیازمند چیزی فراتر از پردازش داده‌ها و تحلیل الگوها است. ممکن است ماشین‌ها بتوانند رفتار خود را تنظیم کنند، اما تجربه‌ای از این رفتار نخواهند داشت.
از دیدگاه فلسفی، برخی معتقدند که حتی اگر هوش مصنوعی به درجه‌ای از پیچیدگی برسد که بتواند رفتاری شبیه به خودآگاهی نشان دهد، این خودآگاهی همچنان مجازی و ساختگی خواهد بود، نه چیزی که با تجربه انسانی قابل مقایسه باشد. به عبارت دیگر، ماشین‌ها ممکن است بتوانند از خودآگاهی تقلید کنند، اما آن را تجربه نمی‌کنند.
با وجود این، مطالعات در زمینه شناخت ماشین‌ها و تعامل آن‌ها با محیط همچنان ادامه دارد. شاید روزی برسد که بتوانیم به درکی عمیق‌تر از ماهیت خودآگاهی دست یابیم و بفهمیم که آیا هوش مصنوعی می‌تواند مرز میان انسان و ماشین را پشت سر بگذارد یا خیر.
خودآگاهی هوش مصنوعی همچنان یکی از بزرگترین و چالش‌برانگیزترین سوالات فلسفی و علمی در دنیای مدرن است، و هر پیشرفتی در این زمینه می‌تواند تأثیرات عمیقی بر آینده بشریت داشته باشد.

دراین باره با دکتر مسعود مظلوم مصاحبه کرده ایم و نظر او را جویا شده ایم.
مسعود مظلوم متولد سال ۱۳۵۷ در نیشابور است و او که دوران دبستان را در مدرسه شهید باهنر و راهنمایی را در مدرسه ابوریحان بیرونی گذرانده سال ۱۳۸۱ در مقطع فوق‌لیسانس کامپیوتر در شاخه هوش مصنوعی از دانشگاه صنعتی شریف فارغ‌التحصیل شده است.
در این دوره پایان‌نامه‌اش درباره شناسایی انسان‌ها از روی عکس چهره‌شان بود و از همان زمان مقاله‌های تحقیقی دکتر مظلوم در نشریات معتبر علمی جهان چاپ و منتشر می‌شود که در آنها روش‌های جدیدی برای شناسایی چهره معرفی می‌شود.
به گفته دکتر مظلوم دراین مقطع تمرکز او بیشتر بر روی پردازش تصویری است. در مقطع دکتری وارد حوزه تشخیص رویدادهای موجود در فایل‌های ویدئویی می‌شود که بسیار فراتر از تشخیص چهره است و در آن بعد زمان معنادار می‌شود.
در ادامه توجه شما را به مشروح این مصاحبه جلب می کنیم.

جناب آقای مظلوم دوران تحصیل در مقطع دکتری را در کجا گذراندید؟
نیمی از دوران دکترایم را در دانشگاه یو ان آر آمریکا و نیم دیگر را در دانشگاه آمستردام هلند گذراندم.

در این دوره بر روی چه پروژه ای کار می کردید؟
هدفمان در این دوره این بود که به ماشین هوشمند یاد بدهیم از طریق ویدئو بتواند ماهیت اشخاص را که نجار است یا آشپز یا بنا تشخیص دهد و این یک مرحله پیشرفته‌تر از تشخیص چهره بود.
در سال ۲۰۱۴ از پایان‌نامه دکترایم با عنوان درک ویدئویی دفاع کردم که در آن رویدادهای موجود در فایل ویدئویی توسط ماشین‌های هوشمند تجزیه و تحلیل می‌شود.

پس از دوره دکتری چه فعالیتی داشتید؟
پس از دفاع از رساله دکترای سه سال دوره پست دکتری را در دانشگاه آمستردام گذراندم و در این مقطع بر روی داده‌های ترکیب داده‌های متنی و تصویری تحقیق می‌کردم.
او که همه این دوران را در محیط آکادمیک به سربرده در سه سال آخر به عنوان مدیر تیم هوش مصنوعی در یکی از بزرگترین بانکهای هلند به نام « ABN Amro Ban» برگزیده می‌شود که باعث می‌شود در بازار صنعت مالی هم صاحب تجربه شود.

آقای دکتر هوش مصنوعی در صنعت بانکداری چه کاربرد دارد؟
هوش مصنوعی در بانکداری کاربردهای فراوانی در زمینه پولشویی و نقل‌وانتقالات مالی دارد و طی سه سال حضورمان در این بانک چندین محصول داده محور تولید کردیم.

اجازه بدهید کمی به عقب برگردیم، از نظر شما هوش مصنوعی چیست؟
هوش مصنوعی قرار است به کامپیوتر توانمندی‌های مورد نیاز برای حل مسئله مانند یادگیری و استدلال و تصمیم‌گیری را بیاموزد.
هوش مصنوعی رشته جدیدی نیست، با استفاده از هوش مصنوعی می‌خواهیم برای جامعه و صنایع خلق ارزش کنیم؛ صنعت همواره به دنبال افزایش سود و کاهش هزینه‌ها است و در دوره اقتصاد دیجیتال داده‌ها حرف اول را می‌زنند و شرکت‌ها به دنبال ایجاد تحول و تغییر دیجیتال هستند و چالش‌های صنایع برای موجودات هوشمند تبدیل به مسئله می‌شود و در ابتدا با استفاده از BI و سپس AI وارد حل مسئله می‌شویم.

این یادگیری چطور ممکن می شود؟
ذهن ما انسان‌ها از کودکی براساس داده‌های محیطی شروع به یادگیری می‌کند و هوش مصنوعی هم با استفاده از داده‌هایی که در اختیارش می‌گذاریم یاد می‌گیرد. هوش مصنوعی با استفاده از داده‌ها، الگوهای مشترک بین آنها را کشف می‌کند تا برای مسائل راه‌حل پیدا کند.

شما از سال ۱۴۰۰ به ایران برگشتید، از آن زمان چه کارهایی در حوزه هوش مصنوعی در ایران انجام دادید؟
نخستین مرکز نوآوری علم داده و هوش مصنوعی را در ایران با رویکرد صنعتی‌سازی هوش مصنوعی با عنوان «آی سی دی اس» پایه‌گذار کردم.
این مرکز ابتدا کارش را در دانشگاه فردوسی آغاز کرد و در حال حاضر دارای ۲دفتر و ۱۳کارمند در مشهد و تهران است و در حال خلق ارزش از جنس هوش مصنوعی است.

منظورتان از خلق ارزش به خصوص در حوزه صنایع چیست؟
صنعت دارای نقش بسیار بزرگ و مؤثری در جامعه است پس منظورمان از خلق ارزش از جنس هوش مصنوعی خلق ارزش برای صنایع و سازمان‌ها با استفاده از هوش مصنوعی است و با این شعار کارمان را شروع کردیم.

تاریخچه پیدایش هوش مصنوعی از کی آغاز می شود؟
هوش مصنوعی یک تکنولوژی است که از سال ۱۹۵۶ پا به عرصه گذاشته و در طی این سالها سه دوره رکود را پشت سرگذاشته آن هم به خاطر این که در هر کدام از این دوره‌ها نتوانسته پاسخ‌گوی نیازهای صنعت باشد و در هر دوره با یک انقلاب وارد مرحله جدیدی شده است.
ابتدا هوش مصنوعی فقط قادر به حل مسائل خطی بود در حالی که ما با بی‌نهایت مسائل غیرخطی در دنیا مواجه هستیم اما هنوز هوش مصنوعی به این حد از نبوغ نرسیده بود.
با پدید آمدن شبکه‌های عصبی مصنوعی که از ذهن انسان الگوبرداری شده این مشکل حل شد ‌اما در ادامه این شبکه‌های مصنوعی هم به خاطر نداشتن پردازشگرهای قوی قادر به حل سریع مسائل نبودند زیرا در صنعت واحد زمان بسیار مهم است و جواب مسائل باید به سرعت داده شود و بنابراین دوباره هوش مصنوعی وارد مرحله رکود شد.
انقلاب بعدی انقلاب داده در میزان بسیار گسترده یا در اصطلاح large scale بود که از سال ۲۰۱۰ به وجود آمد. امروز ما به پردازنده‌های بسیار قوی دسترسی داریم که می‌تواند در کسری از ثانیه معادلات بسیار پیچیده را حل کند.

آیا توسعه اینترنت در این مرحله تأثیرگذار بود؟
بله قطعا، از سال ۲۰۱۲ با به وجود آمدن روشهای یادگیری عمیق، هوش مصنوعی وارد مرحله جدیدی شد.
از این به بعد مفهوم یادگیری عمیق فراگیر شد به این معنی که هوش مصنوعی قادر بود با استفاده از میلیون‌های پارامتر و پردازنده‌های فوق سریع رفتار انسانی را بازسازی کند و از آن الگوبرداری کند و همچنین یاد بگیرد و بدین ترتیب هوش مصنوعی توانست چالش‌هایی را که با آنها مواجه بود حل کند و در صنعت کاربردهای وسیعی پیدا کند.
امروز ما دارای داده‌های بسیار وسیع و توانایی پردازش در سطح بالا و مدل‌های یادگیری متنوع و کارآمدی هستیم و این سه عامل باعث شد صنعت به سراغ هوش مصنوعی بیاید.

هنوز در آغاز هوش مصنوعی هستیم

چرا هوش مصنوعی برای صنایع این قدر اهمیت دارد؟
صنایع چرخ‌دنده‌های یک کشور هستند مانند پتروشیمی، نفت، فولاد، برق و معادن …که برای کشور درآمدزایی می‌کنند و مشکلات و چالش‌های جامعه بهترین فرصت‌ها را برای صنایع ایجاد می‌کنند به همین خاطر شاهد ظهور استارت‌آپ‌ها هستیم.
امروز هم یکی از پایه‌های اصلی تحول دیجیتال در صنعت، هوش مصنوعی است ‌و به همین خاطر تکنولوژی‌های داده محور مانند اینترنت اشیاء و ۵G و محاسبات کوانتومی و رباتیک از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شده است و ما هنوز در آغاز هوش مصنوعی هستیم.

آیا هوش مصنوعی علاوه بر تشخیص تفاوت ها قادر به تولید یا خلق هم هست؟
امروز هوش مصنوعی علاوه براینکه می‌تواند تفاوت بین مثلا قاشق و لیوان را تشخیص بدهد می‌تواند این قاشق و لیوان را تولید کند و کم‌کم شاهد ظهور موجودات هوشمندی هستیم که قادر به تولید دیتا هستند و می‌توانند متن و صدا و ویدئو تولید کنند.
وقتی یادگیری عمیق به وجود می‌‌آید شاهد یک جهش در دنیای فناوری هستیم، در سال ۲۰۲۲ انقلابی دیگر در حوزه هوش مصنوعی با تولد CHAT GPT چت جی پی تی به وجود می آید.
از این به بعد هوش مصنوعی از حالت پردازنده داده‌ها یک گام جلوتر آمده و به تولیدکننده و خالق داده‌ها تبدیل می‌شود.
دکتر مظلوم در پاسخ به این سؤال که آیا از روند تکامل سریع هوش مصنوعی احساس خطر نمی‌کنید می‌گوید: در بسیاری از برنامه‌ها و کنفرانس‌هایی که دارم این سؤال از من می‌شود که آیا هوش مصنوعی قادر به خوابیدن و خواب دیدن است؟ و پاسخ من این است که به این زودی‌ها هرگز.
هوش مصنوعی به عنوان یک تکنولوژی که همواره می‌خواهد چیزهای جدید به ماشین بیاموزد از بین نخواهد رفت.

به نظر دکتر مظلوم هوش مصنوعی یک تکنولوژی است که به ماشین توانایی یادگیری به مانند انسان را می‌دهد که یکی از آنها یادگیری و استدلال و تصمیم‌گیری است.

،،هنوز صنایع ما به این موضوع که چه داده‌های ارزشمندی در اختیار دارند آگاه نیستند و صنعت ما هنوز سنتی است. جامعه ما هم هنوز با  معنای عام هوش مصنوعی آشنا نیست. هنوز نمی‌دانند که دیگر نیازی به ورد و فتوشاپ و کدنویسی ندارند.

آقای دکتر به نظر شما آیا هوش مصنوعی به مرحله خودآگاهی رسیده؟
ابتدا باید خودآگاهی را تعریف کرد، اینکه به وجود و نفس خودش آگاه باشد یک بحث فلسفی است و هنوز خیلی زود است که وارد این بحث شویم. تاکنون ما به هوش مصنوعی می‌گوئیم که چه چیزی را یاد بگیرد اما وقتی به مرحله‌ای برسد که خودش چیزی را بیاموزد که ما قبلا به او نگفته باشیم به مرحله خودیادگیری و احتمالا در مرحله بعد به خودآگاهی خواهد رسد و جنبه ترسناکش در همین است که از بین اینها روابط جدیدی را می‌آموزد که به نتایج جدید دیگری منجر می‌شود البته هنوز تا آن مرحله فاصله زیادی دارد.
در سخنرانی‌‌هایی که دارم بسیاری در این مورد موضع‌گیری می‌کنند که هوش مصنوعی شغل‌های ما را می‌گیرد خوب در انقلاب صنعتی و پس از آن انقلاب دیجیتال و انقلاب‌های بعدی این اتفاق افتاده و می‌افتد و جای نگرانی ندارد و ذات تکنولوژی همین است و در عوض بسیاری مشاغل جدید به وجود می‌آید.

آیا برای خطرات احتمالی هوش مصنوعی برای انسان تمهیداتی اندیشیده شده؟
جفری هینتون پدر هوش مصنوعی که از گوگل خارج شد تا بتواند آزادانه نظراتش را بیان کند خواستار توقف موقتی پیشرفت‌ها در این زمینه شده تا ابتدا قوانین و استانداردهایی در این حوزه تعریف شود.
البته ایلان ماسک و بیل گیتس هم بر این مورد تأکید کرده‌اند که باید در حوزه تولید موجودات هوشمند قانونگذاری شود.

آقای دکتر با این اظهارات به یاد قوانین سه‌گانه رباتیک که توسط آیزاک آسیموف نویسنده رمان‌های‌ علمی–تخیلی طراحی شده‌ بود می‌افتیم که یک ربات نمی‌تواند به یک انسان آسیب بزند یا به دلیل وارد عمل نشدن، اجازه دهد تا که انسانی آسیب ببیند.
یک ربات باید به دستورهای دریافتی از یک انسان عمل کند، مگر در مواردی که این دستورها در تناقض با قانون شماره یک باشد.
یک ربات باید از وجود خویش مراقبت کند مادامی که این محافظت در تضاد با قوانین شماره یک یا دو قرار نگیرد.
آیا دوباره در حال بازگشت به این قوانین هستیم؟
بازگشتی در کار نیست در حقیقت داستان‌های تخیلی در حال پیوستن به واقعیت هستند.

بله دقیقا منظورم از خطر همین است که آیا امکان دارد هوش مصنوعی به مرحله‌ای از یادگیری و خودآگاهی برسد که ادامه وجود انسان را برای زیست بوم کره زمین یا حتی خودش مضر تشخیص بدهد؟
نه

چرا نه؟
چون خود انسان هوش مصنوعی را کنترل می‌کند.

اما به سرعت در حال پیشرفت است.
برای همین است که بزرگان هوش مصنوعی خواستار توقف موقتی تحقیقات و پیشرفت در این زمینه هستند تا ابتدا قانونگذاری انجام شود.
اما اینکه هوش مصنوعی به یک یادگیرنده کامل تبدیل شود هنوز خیلی زود است.
امروز هوش مصنوعی در بسیاری از آزمایش‌ها از انسان جلوتر است اما هنوز قادر به تفکر مانند انسان نیست و تفکر عمیق متعلق به انسان است.

اگر بخواهیم هوش مصنوعی را به یک انسان تشبیه کنیم در حال حاضر این موجود در کدام یک از مراحل رشد خودش قرار دارد؟
هنوز در دوران نوزادی است که به تازگی در حال چهار دست و پا راه رفتن است.
ببینید من جهانی فکر می‌کنم و به نظرم احتمال اینکه در کهکشان ما و کهکشان‌های دیگر موجودات هوشمندی مانند انسان و حتی هوشمندتر و پیشرفته‌تر وجود داشته باشد بسیار زیاد است، هرچقدر زودتر بتوانیم با این موجودات ارتباط برقرار کنیم به نفع ما است و با کمک هوش مصنوعی به تکنولوژی‌هایی که بتوانیم دست پیدا کنیم باعث می‌شود دنیای پیرامون کره زمین را بهتر بشناسیم و بتواند در حفظ حیات ما بر روی کره زمین در مقابل خطرات احتمالی کمک‌مان کند.
اما در حال حاضر این موجود هوشمند در کنترل انسان رشد می‌کند؛ بمب اتم هم به خاطر جنگ افروزی انسان‌ها درست شد وگرنه کشف روابط بین اتم‌ها که بد نبود.

پس اگر در آینده خطری از جانب هوش مصنوعی متوجه حیات بشری بشود مقصر اصلی خود انسان‌ها هستند؟
بله چون به درستی برنامه‌ریزی نکرده‌اند یا به دنبال اهداف دیگری هستند. زمانی که شبکه‌های کامپیوتری به وجود آمد بحث هکرها و نفوذ به شبکه پیش آمد پس در همه جا ما با این موضوع سوءاستفاده مواجه هستیم همان‌طورکه با استفاده از جعل عمیق عکس‌های برهنه یک بازیگر معروف در اینترنت منتشر شد و امروز با انبوهی از اخبار و عکس‌های و ویدئوهای جعلی در فضای مجازی مواجه هستیم که ناشی از سوءاستفاده است.

بیشترین کاربرد هوش مصنوعی در کدام صنایع است؟
امروز ماهواره‌های ما در جو زمین که به چشم پنهان کره زمین مشهور هستند هر ثانیه میلیون‌ها عکس و فیلم از سطح کره زمین ارسال می‌کنندکه حاوی میلیاردها بایت اطلاعات و داده در زمینه‌های مختلف مانند تغییرات آب‌وهوایی است که برای تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان در زمینه هواشناسی و کشاورزی و حرکت کشتی‌ها و هواپیماها و بسیاری موارد دیگر اهمیت زیادی دارد.

به زودی انسان‌های نابینا بینا می شوند

امروز هوش مصنوعی در زمینه تشخیص چهره و اشیاء به تکامل رسیده است و به زودی انسان‌های نابینا بینا خواهند شد و با استفاده از عینک‌های هوشمند قادر به دیدن محیط خود می‌شوند.
امروز در حوزه صنعت هر چیزی که به عکس و متن مربوط باشد به وسیله هوش مصنوعی قابل پردازش است. یکی از چالش‌های صنایع کیفیت محصول است که با هوش مصنوعی این چالش به راحتی حل شده است.
به عنوان مثال در زمان برداشت محصولات کشاورزی با استفاده از هوش مصنوعی به خوبی می‌توان محصولات درجه یک و دو و سه را بدون خطا تفکیک کرد.
در این رابطه پروژه‌ای برای اپلیکیشن جاباما در حال طراحی هستیم که براساس نظرات مخاطبان به هتل‌ها و مکان‌های اقامتی درجه و ستاره می‌دهد.
امروز هوش مصنوعی قادر به شعر سرودن و داستان نوشتن است.

با این ترتیب آیا امکان تنبل شدن فکری انسان وجود ندارد؟
زمانی هم که اینترنت آمد عده‌ای می‌گفتند دیگر کسی به کتابخانه‌ها نخواهد رفت درحالی که این اتفاق نیفتاد.

وقتی مدیر صنعتی درگیر قطعی برق باشد فرصتی برای پرداختن به هوش مصنوعی ندارد

در حال حاضر ایران در زمینه هوش مصنوعی در چه سطحی قرار دارد؟
هنوز صنایع ما به این موضوع که چه داده‌های ارزشمندی در اختیار دارند آگاه نیستند و صنعت ما هنوز سنتی است.
جامعه ما هم هنوز با معنای عام هوش مصنوعی آشنا نیست. هنوز نمی‌دانند که دیگر نیازی به ورد و فتوشاپ و کدنویسی ندارند.
امروز برای کشیدن نقشه یک ساختمان کافی است اطلاعات لازم را مانند متراژ و طبقات و موقعیت مکانی را در اختیارش بگذاریم تا در عرض چند دقیقه نقشه مناسب را برایتان بکشد.

تاکنون چه دوره‌هایی در ایران برگزار کرده‌اید؟
تاکنون پنج دوره در برگزار کرده‌ایم که آخرین دوره در سنندج به مدت یک هفته برگزارشد که این دوره‌های و برنامه‌های بعدی را می‌توانید بر روی سایت مرکز https://icds.ai ببینید. مدارس ما به صورت حضوری و مجازی برگزار می‌شود و هدف ما در مرحله نخست برگزاری این دوره‌ها در مناطق کم‌برخوردار است.

در نیشابور چطور؟
مدیران صنایع نیشابور استقبال نکردند البته حق هم دارند، وقتی مدیر صنعتی درگیر قطعی برق باشد فرصتی برای پرداختن به هوش مصنوعی باقی نمی‌ماند و این باعث عقب افتادگی صنعت ما شده و در نهایت توسط رقبا بلعیده می‌شود.