دکتر سید مصطفی عربی متخصص تغذیه، عضو هیئت علمی گروه تغذیه دانشگاه علوم پزشکی نیشابور و عضو هئیت رئیسه انجمن تغذیه خراسان رضوی
سنگ کلیه در اثر کریستال های حاصل از کلسیم و مواد موجود در ادرار به وجود می آید و در صورت عدم رعایت نکات تغذیه ای و تغییر سبک زندگی به تدریج بزرگتر خواهد شد.
در مواردی که اندازه سنگ های کلیه کوچک و اصطلاحا سنگ ریزه هستند با مراقبت های تغذیه ای و فعالیت های بدنی بدون نیاز به عمل جراحی قابل دفع از طریق مجرای اداری خواهد بود. اما سنگ های با اندازه بزرگ تر با عمل جراحی و حتی بدون عمل جراحی از روش های نوین درمانی با استفاده از دستگاه های سنگ شکن، سنگ های کلیه شکسته و به صورت سنگ ریزه دفع خواهد شد.
وجود سنگ کلیه به دلیل اینکه مسبب عفونت های مجاری ادراری ،کلیه و حتی متعاقبا ممکن است عفونت های خونی و یا انسداد مجاری ادراری و از کار افتادن کلیه شود، و بسیار خطرناک بوده و تسریع در درمان این بیماری بسیار حائز اهمیت است.
مهمترین دلایل افزایش سایز سنگ کلیه:
۱- دریافت ناکافی مایعات
۲-چاقی و عدم فعالیت های بدنی کافی
۳-مصرف غذای حاوی نمک یا شکر زیاد
۴-دریافت بالای گوشت و پروتیین های حیوانی
یکی از شایع ترین سنگ های کلیه اگزالات کلسیم است که با ترکیب کلسیم با اگزالات در ادرار ایجاد می‌شود. مصرف ناکافی مایعات، همچنین شرایط دیگر، ممکن است در تشکیل آن‌ها نقش داشته باشد.
در این بیماران باید مصرف نمک تا حد امکان کاهش یابد، کاهش اضافه کردن نمک به غذا هنگام پخت و همچنین سر سفره، و پرهیز از مصرف غذاهای با نمک مخفی مانند: خیار شور، سس قرمز و کچاپ، ترشیجات، آجیل، کنسروجات آماده، پفک، چیپس، بیسکوییت های حاوی نمک که از منابع نمک هستند.
سوسیس، کالباس و همبرگر علاوه بر میزان بالای نمک به علت حجم بالای گوشت و چربی که دارند به شدت بر افزایش خطر تشکیل سنگ تاثیرگزار هستند.
مصرف شکر و مواد غذایی حاوی قند و شکر مانند: مربا، شیرینی ها، عسل، نوشابه ها و آبمیوه های صنعتی، کیک، کلوچه، بستنی، حلوا به علت افزایش وزن، و اختلالات متابولیکی که به وجود می آورند، دفع اگزالات در ادرار را افزایش می دهند به همین دلیل توصیه می شود حتی المقدور مصرف این ترکیبات کاهش یابد.
گوشت ها مخصوصا گوشت قرمز و پروتئین های حیوانی، تشکیل سنگ کلیه را به صورت قابل توجهی افزایش می دهد در مقابل گوشت قرمز, مصرف ماهی ها مخصوصا ماهی نظیر سالمون، ساردین، شوریده به دلیل داشتن امگا۳ قابل توجهی به اندازه سایر گوشت ها در تولید سنگ کلیه نقش ندارد و گوشت های ماکیان نظیر بلدرچین، بوقلمون و شترمرغ به اندازه گوشت گوسفند و گاو تشدید کننده سنگ نخواهد بود. بنابراین مصرف گوشت قرمز بیشتر از دو مرتبه در هفته توصیه نمی شود در صورتی که در برنامه غذایی هفته ای ۴ روز از ترکیباتی گوشتی استفاده می شود ۲ روز گوشت قرمز و ۲ روز گوشت سفید باشد و ترجیحا ۲ تا ۳روز در برنامه غذایی هفتگی از پروتئین های گیاهی، پروتئین های گیاهی مانند حبوبات استفاده شود، که شانس بروز سنگ کلیه را کاهش دهد.
روغن های جامد نظیر روغن نباتی جامد، دنبه و کلا تمامی روغن هایی که در دمای اتاق حالت جامد و ژله ای به خود می‌گیرند سبب دفع اگزالات در ادرار می شوند.
روغن های آفتابگردان، روغن سویا و روغن ذرت پ نیز در صورتی که در مقادیر بالا مصرف شوند می توانند منجر به تشدید سنگ خواهد شد.
بر اساس مطالعات انجام شده چندین روغن ممکن است تاثیر مطلوبی بر عملکرد کلیه و کاهش تشکیل سنگ های کلیوی شود:
۱-روغن زیتون
۲-روغن کانولا یا کلزا
روغن زیتون به دلیل داشتن آنتی اکسیدان های متعدد و اسید های چرب مطلوب اثرات بسیار مثبتی بر سلامت دارد، اما به دلیل طعم، بو و قیپت بالای آن ممکن است مصرف آن مورد پذیرش زیادی قرار نگیرد به همین دلیل روغن کانولا یا کلزا یک جایگزین مناسب و سالم برای روغن زیتون است. تنها محدودیت روغن کانولا تحمل حرارتی بالایی نداشته مانند و این روغن نباید تحت سرخ شدن و حرارت های بالا قرار گیرد.
نکته دیگر که باید مورد توجه قرار گیرد حفظ وزن مناسب است که به دنبال کنترل پر خوری، کاهش دریافت میان وعده های پر کالری، شیرین و پرچرب و انجام فعالیت های بدنی روزانه از قبیل ورزش و پیاده روی ۳۰ دقیقه باید رعایت شود.
مصرف آب نباید وابسته به تشنگی باشد و باید بر اساس بازه های زمانی مناسب و متناسب با فصل ها انجام شود در فصول سرد مصرف آب در بازه های زمانی ۲ الی ۲/۵ ساعت و در فصول گرم در بازه های زمانی ۱ الی ۱/۵ ساعت مصرف شود. در افراد عادی روزانه نوشیدن ۸ لیوان مایعات و در بیمارانی که سنگ کلیه دارند نوشیدن تا ۱۲ لیوان مایعات توصیه می‌شود.
نوشیدن آب کافی در طول روز ، انتهای شب و حتی نیمه شب توصیه می شود، ادرار زرد رنگ بیانگر نوشیدن آب به مقدار ناکافی می باشد و این امر مسبب تشکیل کریستال های سنگ در کلیه فرد می شود.
نکته حائز اهمیت این است که نوشیدن چای پر رنگ، قهوه و کاکائو به علت داشتن اگزالات بالا در این بیماران باید با احتیاط مصرف شود.
همانطور که بیان شد مصرف برخی از مواد خوراکی مانند : چای، قهوه، نان سبوس دار ، شکلات های کاکائویی ،آجیل ها مخصوصا بادام و بادام هندی ،اسفناج و ریواس چون حاوی اگزالات می باشند مصرف بیش از حد آنها توصیه نمی‌شود و در صورت مصرف بلافاصله یک لیوان شیر یا یک کاسه کوچک ماست می تواند مصرف شود تا جلوی جذب اگزالات را بگیرد. به دلیل جذب اگزالات در روده کلسیم می تواند با اتصال به اگزاللت جذب آن را کاهش دهد. افرادی که سنگ کلیه اگزالات دارند می توانند در رژیم غذایی با مصرف مناسب لبنیات همراه با غذاهای پر اگزالات مانع پیشرفت سنگ کلیه شان شود.در برخی موارد بهتر است به جای مصرف مواد غذایی مانند چای، قهوه و اسفناج از چای شیر، شیر قهوه یا ماست اسفناج استفاده کنند چون لبنیات می تواند اثر نامطلوب اگزالات مواد غذایی برای این افراد را کاهش دهد.
افزایش دریافت منابع سیترات در رژیم غذایی به دلیل جلوگیری تشکیل کریستال های اگزالات کلسیم، بسیار سودمند است، مصرف آب لیمو تازه، مصرف ملون، گوجه فرنگی با دلیل داشتن سیترات بالا در کاهش بروز سنگ و پیشگیری از افزایش قطر آن موثر است.

معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی نیشابور