وحید شجاعی مهر
عمارت قوامی متعلق به دوره پهلوی دوم و خانه رضا قوامی ملقب به مؤیدالدین و فرزند عبدالحسین قوام الاسلام (نماینده مردم نیشابور در دومین دوره مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۸) است.
جدا از زیبایی‌های این عمارت، باغ بزرگ و مملو از درختان کهنسال یکی از جاذبه های بی بدیل باغ قوامی است که قرار گرفتن آن در هسته مرکزی شهر نیشابور بر اهمیت آن افزوده است.
اما متاسفانه چند صباحی است به دلیل مشکلات مالکیتی این‌باغ به حال خود رها شده است و علاوه بر تخریب عمارت، خشک شدن درختان و محل رفت و آمد معتادین و کارتن خواب ها است. همچنین مشاهدات خبرنگار ما حاکی از بریده شدن قفل ورودی این باغ است، بسیاری از قسمت های این عمارت به سرقت رفته و آثار سوختگی و آتش سوزی در بخشی از محوطه ی بیرونی باغ کاملا هویداست.
این روزها خبر ثبت این بنا در حالی منتشر شده است که شنیده ها حاکی از توافق شهرداری و مالکین برای تملک باغ و عمارت داشته است. این درحالی است که با ثبت شدن این‌اثر که به گفته مدیران شهری و مالکین بدون اطلاع آن ها بوده این توافق تقریبا از بین‌می رود و آینده این باغ و عمارت تاریخی و فرهنگی در هاله ای از ابهام قرار خواهد گرفت. از طرفی میراث فرهنگی این توافق را مغایر با اصول خود دانسته و بر باغ به صورت فعلی و با جذب سرمایه گذار تاکید دارد.
شهرداری با مالکین برای حفظ باغ و عمارت به توافق رسیده بود
در همین رابطه شهردار نیشابور با بیان اینکه میراث فرهنگی برخلاف مقررات و اخلاق یک فرصت سوزی انجام داد گفت: ۴ سال پیش شهرداری با مالکین این باغ توافقی کرده بود که با دادن امتیازاتی به آن ها، عمارت و ۷۰ درصد باغ در تملک شهرداری قرار بگیرد. علی نجفی افزود: ما می خواستیم در پوسته باغ به میزان ۳۰ درصد سطح امتیاز تجاری به مالکین بدهیم و کل باغ و عمارت را شهرداری به عنوان یک اثر فرهنگی در اختیار بگیرد و حفظ و احیا کند.
وی ادامه داد: کلیات این موضوع در کمیسیون ماده ۵ به تایید رسید و تصویب آن‌منوط به تایید کمیته فنی میراث فرهنگی شد. وی اظهار کرد: بیش از دو سال است که میراث فرهنگی این‌موضوع را معطل نگه داشته و در حال حاضر نیز بدون نظر مدیریت شهری یک طرفه نسبت به ثبت باغ قوامی به عنوان اثر ملی اقدام کرده است.
باغ قوامی نیز به یک خرابه تبدیل خواهد شد
شهردار نیشابور بیان کرد: امروز به شما می‌گویم با این‌وضعیت باغ قوامی هم تخریب خواهد شد، چون‌میراث فرهنگی نه اعتباری برای این موضوع دارد و نه توان دارد که بخواهد آن باغ بزرگ را حفظ کند. نجفی با بیان اینکه با این وضعیت شهرداری توان مالی ندارد که این باغ را تملک کند گفت: نظر ما این بود که با توجه به زیبایی عمارت قوامی آنجا را به عنوان خانه هنرمندان یا دانشکده هنر حفظ و استفاده کنیم اما با این وضعیت به شما قول می دهم این باغ تبدیل به یک خرابه شود و به سرنوشت خانه وکیلی، عمارت امین التجار و منزل استاد مشکاتیان دچار شود.
وی ادامه داد: با توجه به موقعیت جغرافیایی این مجموعه در نظر داشتیم فضای باغی این عمارت را به باغ امین اسلامی متصل کنیم که به عنوان یک پارک شهری در مرکز شهر واقعا یک تحولی می توانست ایجاد کند اما میراث استان با این اقدام نه تنها گره گشایی نکرد بلکه با این وضعیت یک قفل دیگری بر هسته مرکزی شهر نیشابور زده شد و جفا و ظلم دیگری در حق این شهر تاریخی کرد و نمی دانم در آینده چگونه پاسخگو خواهند بود.
در توافق قبلی شهرداری مکلف به حفظ باغ و عمارت بود
نماینده حقوقی تعدادی از مالکین این مجموعه نیز گفت: ما قبل از ثبت این باغ توافقی با شهرداری کرده بودیم و به دنبال اجرای آن بودیم که میراث فرهنگی سنگ اندازی می‌کرد. سید حسین عابدی افزود: در توافق با شهرداری قرار بود باغ حفظ و مجموعه به یک مجموعه فرهنگی تبدیل شود که در حال حاضر چشم انداز خوبی برای آن نمی شد ترسیم کرد.
وی در خصوص شروط مالکان در توافق با شهرداری گفت: در توافق با شهرداری ذکر و تاکید کرده بودیم که باغ و درختان باید حفظ و احیا شود و در اختیار عموم مردم قرار گیرد. عمارت نیز باید تبدیل به یک مرکز فرهنگی و هنری شود. اگر این اتفاق می افتاد یک مجموعه فرهنگی بسیار خوب و فاخر در مرکز شهر نیشابور ایجاد می شد و در قبال آن در حاشیه باغ ساخت و ساز با ارتفاع و ضوابط مشخص صورت می پذیرفت.
وی با بیان اینکه میراث فرهنگی امکان سرمایه گذاری برای فعالیتی که برای مردم و شهر مفید باشد ندارد اظهار کرد: مالکین با ثبت ملی شدن این باغ و عمارت مخالف هستند که یکی از دلایل آن هم این است که معتقدیم قدمت عمارت مربوط به زمانی نیست که ثبت شود.
قوانین میراث فرهنگی متناقض اجرا می شود
وی ادامه داد: چطور می شود قبل از این ماجراها به هتل امیران که فاصله بسیار نزدیک تری به عمارت امین اسلامی که ثبت میراث فرهنگی شده است مجوز داده می شود ولی با اینکه توافق با مالکان باغ قوامی جنبه فرهنگی نیز داشته و فاصله ی بیشتری با اثر ثبت شده قبلی دارد با این بهانه مخالفت می‌شود و هم اکنون نیز که خود اثر قوامی را ثبت کرده اند مشکلاتی برای شهر به بار خواهد آورد و از عمارت هم استفاده نمی شود کرد.
عابدی ادامه داد: در خصوص ثبت اثر نه با مالک مذاکره ایی صورت گرفته و نه مالک از این موضوع خبر داشته است فقط پس از ثبت به مالک خبر داده اند که این باغ ثبت ملی شده است و در این خصوص هیچ صحبت و مذاکره ایی از طرف میراث فرهنگی برای نحوه استفاده از این باغ با مالکین صورت نپذیرفته است.
وی بیان کرد: این ملک در حال حاضر بین ورثه است و یک مالک خاص ندارد که متولی باشد. بعضی ها فوت کرده اند، بعضی ها در خارج کشور هستند برای همین موضوع پیچیده شده و امکان نگهداری از باغ و عمارت نیز مقدور نبوده است و این درشرایطی است که متاسفانه در حال حاظر این مجموعه محل تردد معتادین شده است، تمام شیشه ها شکسته شده، درختان در حال خشک شدن است ولی فقط به دنبال این هستند اسم اثر را ثبت کنند.
وی اظهار داشت: الان خانه داروغه در مشهد مربوط به دوران قاجار است و تبدیل به موزه شده و برای آن بلیت فروخته می‌شود. در ۵۰قدمی آن و به فاصله یک کوچه کم تر هم‌اکنون ۷ طبقه ساختمان در حال ساخته شدن است. چند مجموعه تاریخی آنجا وجود دارد و چندین ساختمان در حال ساخت است. میراث فرهنگی استان کجا بوده است؟حالا برای این مجموعه که به مراتب شرایط متفاوتی با آن دارد قرار بوده ساختمانی با ارتفاع مشخص ساخته شود و باغ و عمارت برای استفاده مردم در نظر گرفته شده ایراد می گیرند. برای مشهد موردی ندارد در نیشابور مشکل دارد؟
به دلیل قوانین نامناسب هر جا که ثبت میراث فرهنگی می شود مالکین مقابله می کنند
در همین رابطه رئیس شورای شهر نیشابور گفت: حدود سال ۹۵ توافق نامه ای بین شهرداری و خانواده قوامی تنظیم می شود که شهرداری قسمتی از ملک را امتیاز تجارتی بدهد و مابقی را شهرداری ازاد کرده و به مجموعه پارک‌امین الاسلامی اتصال دهد و همچنین عمارت را نگهداری و احیا کند.
محمد حسن زرندی افزود: پس از اینکه این موضوع به کمیسیون ماده ۵ می رود کلیات در آنجا مورد تایید قرار می گیرد ولی چون در حریم درجه یک خانه امین الاسلامی که قبلا ثبت شده است قرار دارد نظر میراث فرهنگی برای تصویب نهایی شرط می شود که میراث به هیچ وجه پاسخی نداد تا اینکه یک‌باره متوجه شدیم آقایان رفته اند و ملک را به ثبت رسانده اند. وی با بیان اینکه مالک از اینکه درجریان نبوده ناراحت است و به این مورد اعتراض کرده است اظهار کرد: میراث فرهنگی فقط می آید یک چثری روی بنا می گذارد که ثبت ملی شده است، می خواهی دیواری که در حال ریزش است درست کنی می گوید نکن، می گویی پول بده می گوید ندارم و در نهایت ملک را به سمتی می برد که تخریب شود.
رئیس شورای شهر نیشابور خاطر نشان کرد: هاشم قوامی که آنجا زندگی می کرد فوت کرده و دیگر کسی آنجا زندگی نمی کند، در بازدیدی که داشتیم متاسفانه معتادین و اراذل اوباش آنجا ریخته اند و قسمت زیادی از ملک را تخریب کرده اند و در حال ریزش است.
زرندی بیان کرد: هرجا را که ثبت کردند چون سیاست های مشوقی مناسبی نداشتند مالکین با آن ها مقابله کردند و به نظر می‌رسد قوانینشان‌مشکل دارد. وی خاطر نشان کرد: می‌گویند ملک به نرخ کارشناسی خریداری شود، کدام سازمان و ارگان می‌تواند ۱۸ هزار متر مربع را که قیمت حداقل متری ۱۰ میلیون تومان دارد خریداری و تملک‌کند؟ پس ما باید به سمت مشارکت برویم که توافق شهرداری هم در همین حوزه بود ولی در حالی که با این اقدام چشم‌انداز زیبایی در مرکز شهر نیشابور به وجود می‌آمد به سرانجام‌نرسید.
بیش از ۲۰ عمارت تاریخی در نیشابوروجود دارد
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور نیز در این خصوص گفت: باغ های مختلفی در قسمت غربی نیشابور وجود داشته که با توجه به جهت بادهای گرم برای مطبوع کردن فضای شهر نیز استفاده می شده است. بعضی از این ها عمارت هایی داشته اند که تا کنون باقی مانده است و هرکدام‌می تواند تبدیل به یک جاذبه گردشگری شود.
اسماعیل اعتمادی با بیان اینکه بیش از ۲۰ خانه تاریخی در نیشابور در حال حاضر وجود دارد که تا کنون ۶ خانه ثبت ملی شده است افزود: به این ترتیب هم‌باغ ها و هم‌عمارت ها باید حفظ شوند و اگر‌شهرداری یا بخش خصوصی ورود پیدا کند می توان به عنوان یک جاذبه گردشگری، فرهنگی و تاریخی از این مجموعه ها استفاده کرد.
وی با بیان اینکه باغ و عمارت زیبای قوامی نیز یکی از این مجموعه های مهم نیشابور است اظهار کرد: متاسفانه دوسال است درختان این باغ آبیاری نشده اند. ناودان ها را کنده اند، سقف سوراخ شده و آب به داخل عمارت افتاده و در حال تخریب است. میخواستیم ورود پیدا کنیم به دادستانی شکایت کردند که چرا می خواهند اینجا را مرمت کنند و اگر قدری دیرتر جنبیده بودیم همین هم وجود نداشت.
با تغییر کاربری باغ های تاریخی مخالفیم
وی در خصوص توافق مالکین با شهرداری نیز گفت: ما با اقدام شهرداری مبنی بر تغییر کاربری کتبا مخالفت کردیم. برای باغ امین اسلامی هم همین اتفاق افتاد و بعد از اینکه در قسمت کناری باغ کاربری تجاری دادند و مقداری ساخت و ساز شد با ورود دادستانی جلوی آن را گرفتیم. از نظر ما تغییر کاربری باغ های تاریخی که ثبت آثار ملی می شوند ممنوع است مگر اینکه در قالب طرح مصوبی باشد که طرحی برای باغ امین اسلامی هم برای ما نیامده بود. آنجا هم خیلی از درختان قطع شده و اکنون دیگر باغ نیست بلکه یک بوستان است. اگر این اتفاق برای باغ قوامی هم رخ میداد باز یک خسارت دیگر وارد می شد.
وی با اشاره به اطلاع نداشتن مالکین ار فرآیند ثبت این اثر گفت: در دستورالعمل های جدید رضایت مالک شرط نیست بلکه اطلاع مالک شرط است البته مالکین حق اعتراض دارند و مکانی برای بررسی این موارد وجود دارد. ما هدفمان حفظ این باغ بود و در صورت تخریبش چه کسی باید پاسخگو می بود؟ اعتمادی ادامه داد: شهرداری و شورای شهر اختیاراتی دارند که می توانند با مالکین وارد مذاکره شوند و زمین معوض دهند. وی در پاسخ به اینکه این ملک‌گران است گفت: این باغ باید حفظ شود و شهرداری و هیچکس دیگر هم نمی تواند دستور تخریب آن را صادر کند. وظیفه مالک است آن را حفظ کند و این قانون است.
وی در خصوص نقش میراث فرهنگی نیز اظهار کرد: ما وظیفه نظارتی داریم و می توانیم کمک کنیم سرمایه گذار برای آنجا بیاید البته این را هم بگویم طرح قبلی را ۱۰۰ درصد رد نمی کنیم بلکه باید در قالب یک طرح مصوب باشد که جای پیگیری نیز هنوز وجود دارد تا در شورای فنی میراث استان مصوب شود.
رئیس میراث فرهنگی نیشابور با بیان اینکه آنجا را به حال خود رها نخواهیم کرد و به دنبال جلسه با مسئولان و افراد تاثیر گذار برای آینده آنجا هستیم افزود: یکی از ابزارهای تشویقی برای مجموعه های فرهنگی و تاریخی معافیت از مالیات است، انشعابات آن ها نیز به صورت کاربری فرهنگی محسوب می شود و کمک های فنی و کارشناسی ما نیز برای آن ها رایگان است و می توانیم اعتباراتی نیز برای مرمت آنجا در نظر بگیریم.
نمی دانم چرا تفکر شهر در تخریب خانه های تاریخی است
اعتمادی گفت: نمیدانم چرا این تفکر در شهر ما وجود دارد که حتما خانه تاریخی باید تخریب شود یا ساخت و ساز صورت بگیرد اتفاقی که برای عمارت های رئیس التجار و معمارباشی نیز رخ داد که آن ها را نیز از دست دادیم.
وی بیان کرد: در شهرهای یزد و کاشان و شیراز این موارد وجود ندارد و آن ها خانه های قدیمی خود را جاذبه گردشگری کرده اند و کلی درآمد کسب می کنند و قیمت خانه های تاریخی بیشتر از خانه های لوکس و مدرن است ولی اینجا خانه های تاریخی را تخریب می کنند و برج می سازند. این جای تاسف است و باید ببینیم چرا این فرهنگ هنوز در شهر ما جایگاهی ندارد. خانه استاد مشکاتیان را فروختند تا تخریبش کنند و روی آن برج بسازند، این نگرش باید تغییر پیدا کند. شهری که روزی به آن افتخار می کردیم پر از باغ است در حال حاضر چه میزان باغ دارد؟
شایان ذکر است تماس های مکرر با اکبری معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی برای اطلاع از برنامه اداره کل میراث فرهنگی استان برای این باغ و عمارت تاریخی به نتیجه نرسید.
اما آنچه از اظهارات و شواهد پیداست ناهماهنگی زیاد و بروکراسی های شدید و زمان بر در مسیر حفظ و احیای خانه های تاریخی است. مسئولین باید به این نکته توجه داشته باشند که زمان برای نگهداری از این مجموعه ها بسیار مهم‌است و شاید زمانی به فکر این نمادهای هویتی و تاریخی بیفتند که دیگر دیر شده و مکانی برای احیا وجود ندارد. با این اوصاف باید منتظر ماند و دید آینده یکی از مهمترین خانه های تاریخی و باغ های ایرانی نیشابور به کجا خواهد رسید و آیا آن هم به سرنوشت دیگر خانه های تاریخی نیشابور دچار می شود یا خیر.
