قدیمیترین و مرغوبترین معدن فیروزه جهان با قدمت هفت هزار سال و هشت هزار تن ذخیره معدنی براساس آخرین برآوردهای انجام شده در شمالشرق ایران و در ۳۵ کیلومتری مرکز شهرستانی به همین نام قرار دارد.
مسئولیت این معدن بر عهده یک شرکت تعاونی است که سهامداران آن روستاییان و ساکنان شهر فیروزه هستند و علاوه بر بهره مند شدن از سود استخراج سنگ فیروزه خود نیز در آن مشغول فعالیت میباشند.
بیش از ۳۰روستا و نیمی از جمعیت شهرستان فیروزه به طور مستقیم و غیرمستقیم به هنر فیروزهتراشی و صنایع وابسته به آن مشغول هستند.
عمده خریداران این گوهرسنگ باستانی گردشگران خارجی هستند که باعث شهرت جهانی فیروزه نیشابور شده است اما طی ۲سال گذشته که با هجوم ویروس ناشناخته کرونا و قطع ورود توریستها اقتصاد فیروزه دستخوش ناملایمات بازار شد و بسیاری از فعالان این حوزه بیکار شدند.
یکی از فیروزهتراشان پیشکسوت گردشگران خارجی را موتور محرک صنعت فیروزه میداند و معتقد است سهم نیشابور در این حوزه اندک است.
سهم اندک نیشابور از زائران مشهد پاشنه آشیل صنعت فیروزه
حسین حسینینیا از فیروزهتراشان پیشکسوت نیشابور میگوید: نیاز اصلی صنعت فیروزه برای رونق دوباره فعال شدن صنعت گردشگری است و این روزها با رفع تدریجی محدودیتهای کرونایی و ورود گردشگران وضعیت فروش سنگ فیروزه در حال بهبود است اما در نیشابور به دلیل نداشتن فرودگاه و اینکه مقصد بیشتر مسافران مشهد است هنوز آنچنان رونقی پیدا نکرده است.
وی خاطرنشان کرد: بالغ بر ۷۰درصد از فروش سنگفیروزه به گردشگران خارجی به خصوص از کشورهای عربی، افغانستان، پاکستان، هند و مالزی صورت میگیرد و همچنین در کشورهای اسپانیا و ایتالیا که مراکز جواهرشناسی در دنیا هستند علاقمندان زیادی دارد و فیروزه نیشابور را میشناسند ولی به خاطر تحریمها صادرات فیروزه به آنها قطع شده است.
حسینینیا اظهار کرد: سنگ فیروزه شامل دو نوع شجری و عجمی میشود و سنگهای فیروزه عجمی به صورت عددی خرید و فروش میشود و قیمت فیروزههای شجری بسته به کیفیت و رنگ از گرمی ۶هزار تا ۲میلیون تومان میباشد.
وی خاطرنشان کرد: بهترین و مرغوبترین فیروزه جهان فیروزه نیشابور است اما فیروزههای چینی و به اصطلاح فیروزههای احیا شده هم به بازار آمده که به فیروزه شیمیایی معروف است و به همین خاطر برای خرید سنگ فیروزه اصل نیشابوری فقط باید از مراکز فروش معتبر خرید شود و در صورت درخواست خریدار می توان برای سنگ فیروزه شناسنامه صادر کنیم که هزینه آن هم از ۲۰۰هزار تومان شروع میشود.
وی با اشاره به اینکه نوع تراش سنگ فیروزه در قیمت آن تاثیرگذار است گفت: پیش از این که معدن فیروزه در اختیار دولت بود و سنگهای فیروزه مستقیم به مشهد میرفت و تا سال ۱۳۷۰ نیشابور فیروزهتراشی وجود نداشت تا اینکه فیروزهتراشی در نیشابور و فیروزه رواج یافت اما امروز بیشتر فیروزهتراشان به صورت خودآموز این حرفه را یاد گرفتهاند که باعث کاهش کیفیت سنگهای فیروزه عرضه شده به بازار میشود.
وی با اشاره به سهم اندک نیشابور از گردشگران و زائران مشهد اظهار کرد: به تازگی تورهای ویژه گردشگری به مقصد فیروزه فعال شده بود که با شیوع کرونا تعطیل شد.
وی افزود: پارسال عملا هشت ماه بازار فیروزه تعطیل و راکد بود که باعث وارد آمدن خسارت سنگینی به فعالان این حوزه شد.
با کاهش محدودیتهای کرونا امید می رود تاثیر آن بر بازار فیروزه کاهش یابد.
رئیس اداره صنایع دستی، میراث فرهنگی و گردشگری فیروزه در اینباره گفت: پارسال به دلیل شیوع کرونا میزان فروش این سنگ تا ۷۰درصد کاهش یافت ولی امسال با کاهش محدودیتهای کرونا بازار فیروزه هم رونق پیدا کرده است.
وی افزود: امسال بالغ بر ۱۲ میلیارد ریال تسهیلات کرونا با سود چهار درصد و بازپرداخت هفت ساله به ۱۸ نفر پرداخت شد که از این تعداد ۱۶نفر فیروزهتراش بودند.
وی یادآور شد: پارسال از سوی وزارت صنایع دستی، میراث فرهنگی و گردشگری شهر فیروزه به عنوان شهر ملی صنایع دستی در حوزه تراش سنگ فیروزه انتخاب شد و در استان خراسان تنها ۲شهر فیروزه و بسک در تربت حیدریه به عنوان شهرهای ملی از سوی میراث فرهنگی انتخاب و معرفی شدهاند و روستای معدن هم در فیروزه به عنوان نامزد دهکده ملی فیروزهتراشی معرفی شده است.
وی در ارتباط با قدمت معدن فیروزه با اشاره به اینکه تاکنون در خود معدن فیروزه کاوشهای باستانی انجام نشده گفت: طی سالهای ۱۳۸۴ در کاوشهای باستانی در تپه برج شهرستان زبرخان ۲سنگ فیروزه تراش خورده کشف شد که قدمت آن تا پنج هزار و ۳۰۰ سال قبل تخمین زده شد که تایددی میکند در آن زمان صنعت تراش سنگفیروزه داشتهایم و نشاندهنده قدمت این معدن به عنوان قدیمیترین معدن فیروزه جهان است.
وی خاطرنشان کرد: تا چند سال قبل فیروزهتراشی فقط در روستاهای معدن بود ولی امروز در بیش از ۳۰روستای فیروزه اهالی آن به فیروزهتراشی اشتغال دارند و در حال حاضر بیش از یکهزار کارگاه فیروزهتراشی به صورت رسمی و غیررسمی در این شهرستان فعال است.
وی با اشاره به اینکه معدن فیروزه در اختیار شرکت تعاونی روستای معدن قرار دارد گفت: علاوه بر مزایدههایی که این شرکت تعاونی برگزار میکند سهمیهای ام برای فیروزهتراشان بومی در نظر گرفته شده اما در سالهای قبل این سهمیه فقط در اختیار آقایان قرار میگرفت و زنان فیروزهتراش از آنمحروم بودند.
وی یادآور شد: پیش از این معدن فیروزه در اختیار بخش دولتی بود و سوددهی نداشت اما پس از تشکیل شرکت تعاونی وضعیت معدن بسیار بهبود یافته و طی چند سال اخیر هم با همکاری کارگروه اشتغال شهرستان فیروزه تلاش شده به هنرمندان و صنعتگران این حوزه کمک شود و امیدواریم در آینده با ورود این شرکت به بورس شاهد رشد و توسعه این صنعت خواهیم بود.
جمعه گذشته ورود جمعی از گردشگران عراقی به نیشابور نوید رونق دوباره صنعت گردشگری و بازار فیروزه بود.
اسماعیل اعتمادی رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با اشاره به اینکه از ابتدای امسال تاکنون تور گردشگری در نیشابور نداشتهایم اظهار کرد: هفته گذشته ۵۵نفر از پزشکان عراقی در حاشیه همایش فعالان گردشگری عراق در مشهد به میزبانی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری به نیشابور آمده و از جاذبههای گردشگری و زیارتی و به خصوص کارگاههای فیروزهتراشی این شهرستان بازدید کردند.
وی گفت: به فاصله ۲هفته از این برنامه جمع دیگری از پزشکان عراقی به نیشابور خواهند آمد و در حال برنامهریزی برای برگزاری این برنامه با همکاری فعالان گردشگری سایر کشورها مانند لبنان، پاکستان، امارات و قطر هستیم.
وی خاطرنشان کرد: بالغ بر ۲هزار فیروزه تراش در نیشابور و زبرخان فعالیت دارند و حدود ۵۰کارگاه فیروزه تراشی زیر نظر این اداره به صورت رسمی فعالیت دارند ولی این تعداد بسیار بیشتر است.
در کنار کرونا کمبود سنگ خام از موانع پیش روی فیروزهتراشان است که از آن گله دارند.
فیروزهتراشان بومی محروم از مواد اولیه
رئیس اتحادیه فیروزهتراشان شهرستان فیروزه کمبود سنگ خام فیروزه را از مشکلات شاغلان این صنعت دانسته و گفت: سنگ خام فیروزه به صورت مستقیم در اختیار فیروزهتراشان بومی قرار نمیگیرد و باید از طریق واسطه ها و دلالان آن را تامین کنند و برای رفع این مشکل به دنبال اختصاص سهیمهای برای اتحادیه صنف فیروزه تراشان هستیم.
وی گفت: مهمترین مشکل صنف فیروزهتراشان تامین مواد اولیه و سنگ خام است که از خود معدن فیروزه باید تامین شود، استخراج از معدن فیروزه در اختیار
شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه با ۳۴۲ سهم قرار دارد و ۲۰درصد از آن به صورت مزایده به فروش میرسد و بیشتر آن با قیمت کارشناسی در اختیار سهامداران همین شرکت قرار میگیرد که عمده این سهامداران از شهرهای دیگر هستند و خود روستائیان سهام کمتری دارند.
وی تصریح کرد: سود سهامداران شرکت تعاونی توسعه روستایی فیروزه به جای اینکه نقدی از درآمد حاصل از فروش پرداخت شود با سنگ خام فیروزه که توسط خودشان هم کارشناسی میشود پرداخت میشود که این مورد قانونی نبوده و به دنبال رفع این مسئله هستیم اما از سوی مسئولان در این زمینه همکاری نمیشود.
وی با بیان اینکه در طول سال شرکت تعاونی معدن فیروزه ۲بار مزایده برگزار میکند خاطرنشان کرد: در طی این مزایده ۲تا سه تن توسط شرکتکنندگان در این مزایده خریداری شده و مابقی در اختیار سهامداران قرار میگیرد و در این مزایده کیسههای ۲۰ تا ۱۰۰کیلویی سنگ خام فیروزه از کیلویی یک میلیون تا ۲۰میلیون تومان به فروش میرسد.
وی افزود: بالغ بر ۶۰۰کارگاه فیروزهتراشی در شهرستان فیروزه وجود دارد که از این تعداد پس از شیوع کرونا حدود ۱۰۰کارگاه در روستاهای معدن سفلی و علیی فعال بوده و مابقی به حالت تعطیل و نیمهتعطیل درآمدند.
وی با اشاره به اینکه ۸۰کارگاه دیگر هم در حال کسب پروانه بودند افزود: در هرکدام از اینکارگاهها سه تا پنج نفر مشغول به کار هستند و از این تعداد حدود یک تا ۲نفر را بانوان تشکیل میدهند که در بخش صیقل سنگ فیروزه کار میکنند.
وی گفت: حضور گردشگران خارجی از کشورهای آسیایی و حوزه خلیجفارس در محل معدن فیروزه موجب رونق بازار فیروزه بود که با شیوع کرونا این فرصت از بین رفت و بازار داخلی هم جوابگو نیست.
وی گفت: تراش سنگ فیروزه در نیشابور و فیروزه انجام میشود اما سوار کردن آن بر روی رکابهای نقرهای بیشتر در مشهد انجام میشود البته تلاشهای زیادی صورت گرفته تا این بخش را هم در شهرستان فیروزه انجام بدهیم و از همینجا انگشتر، گردنبند و دستبندهای فیروزه به شهرهای مشهد، تهران و اصفهان ارسال شود اما فراگرفتن این هنر زمانبر بوده و استادکار این رشته هم به سادگی هنرشان را در اختیار دیگران قرار نمیدهند ضمن اینکه دستگاههای لازم برای این رشته نیز گران است.
وی درخصوص اینکه آیا در این حوزه از سوی فنیوحرفهای کارگاههای آموزشی و امکانات در اختیار فعالان این بخش قرار میگیرد گفت: دورههای فیروزهتراشی بوده اما کارگاههای نقرهسازی به دلیل گران بودن دستگاههای ریختهگری هنوز برگزار نشده اما متقاضی در این رشته زیاد است زیرا ارزشافزوده فیروزه زیاد خواهد شد.
وی با اشاره به لزوم استفاده از دستگاههای پیشرفته تراش فیروزه گفت: باید در این خصوص دورههای آموزشی از سوی فنیوحرفهای برگزار شود تا فیروزهتراشان سنتی با شیوههای جدید فیروزه تراشی آشنایی پیدا کنند و در شرکت تعاونی صنف فیروزهتراشان نیز اقداماتی در این زمینه انجام شده اما با وجود مشکل تامین سنگ خام فیروزه هنوز نتیجهای نگرفتهایم.
بروکراسی اداری مانع از ایجاد شهرک تخصصی سنگهای قیمتی در فیروزه
مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه گفت: پیشنهاد ایجاد شهرک تخصصی سنگهای قیمتی در فیروزه ۶سال قبل توسط این شرکت داده شد تا با ایجاد ارزش افزوده در سنگ فیروزه چرخه استخراج تا تولید و تکمیل و عرضه آن به بازار در همین شهرستان فیروزه کامل شود و از این طریق اقتصاد این شهرستان رونق یگیرد ولی این پیشنهاد در چرخه بروکراسی اداری مانده است.
حامد فضلیانی تصریح کرد: این آمادگی از طریق شرکت تعاونی معدن برای ایجاد زیرساختهای این شهرک وجود دارد اما در نخستین قدم از سوی شرکت شهرکهای صنعتی با مشکل مواجه شدیم اما با این حال ور صورت رفع این موانع هنوز هم مایل به همکاری هستیم.
لازم به ذکر است تماسهای خبرنگار ایرنا با مدیرعامل شرکت شهرکهای صنعتی خراسان رضوی جهت پاسخ به این سوال مشکل اصلی برای ایجاد شهرک تخصصی سنگهای قیمتی در فیروزه چیست تا لحظه تنظیم این گزارش بینتیجه ماند.
حامد فضلیانی مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه در ادامه گفت: کرونا و وضعیت اقتصادی تاثیر بسیار نامطلوبی بر صنعت فیروزه داشت و زمانی که وضعیت اقتصادی مناسب نباشد مردم بیشتر به جای زیورآلات بیشتر به دنبال تامین ضروریات و مایحتاج زندگی هستند و از سوی دیگر پس از شیوع کرونا ورود گردشگران خارجی را که خریداران عمده فیروزه هستند قطع شد و در نتیجه شوک بزرگی به اقتصاد فیروزه وارد کرد.
وی افزود: امسال هم قیمت فروش سنگ فیروزه در معدن معادل ۶۰درصد قیمت آن در سال ۱۳۹۸ پیش از شیوع کرونا بود و در آخرین فروش هم که داشتیم هنوز قیمت فیروزه به سال ۹۸ نرسیده و این در حالی است که تورم، مزد کارگر و استهلاک و هزینه های ثابت و متغیر ما طی ۲سال گذشته ۱۰۰درصد افزایش پیدا کرده است به طوری که یک مته حفاری که پیش هز این به قیمت ۲۵۰هزار تومان میخریدیم قیمتش به بیش از یک میلیون و ۵۰۰هزار تومان رسیده است.
وی با اشاره به اینکه صادرات سنگ خام فیروزه ممنوع است اظهار کرد: پیش از شیوع کرونا در طول سال چهار تا پنج بار برای فروش سنگ فیروزه در معدن مزایده برگزار میشد که پس از شیوع کرونا متوقف شد تا اینکه یک ماه قبل نخستین مزایده معدن پس از شیوع کرونا برگزار شد.
وی تصریح کرد: در سال ۴۰ تُن مجوز استخراج داریم که تا ۲۵درصد بالاتر از این مجوز هم می توانیم برداشت کنیم.
وی در خصوص انتقاد فیروزهتراشان به کمبود سنگ فیروزه خامی که به ایشان تعلق میگیرد گفت: سیاستهای یک شرکت بخش خصوصی را اعضای هیات مدیره به عنوان نمایندگان سهامداران مشخص میکنند و این اختیار را دارد که محصولشان را به نحوی که تصمیم میگیرند به فروش برساند ولی با این حال پارسال به هرکدام از ۳۴۲ سهامدار این شرکت تعاونی ۴۲ کیلوگرم سنگفیروزه خام تعلق گرفت که آنها هم این سنگها را در بازار میفروشند، مسئله این است که حتی اگر میزان تولید فعلی معدن فیروزه سه برابر شود باز هم کفاف تعداد فیروزهتراشانی را که در بازار ایجاد شده نمیدهد.
وی افزود: اما باید در نظر داشته فیروزه یک سنگ قیمتی است که با افزایش حجم آن در بازار قیمتش کاهش مییابد و صلاح هم نیست معدنی را که هفتهزار سال قدمت دارد ظرف سیسال تمام کنیم در نتیجه مقدار تولید سنگ فیروزه مانند همه سنگهای قیمتی کم است و باید تعادلی بین تعداد فیروزهتراشان و حجم سنگ خام فیروزه استخراج شده بوجود بیاید.
وی خاطرنشان کرد: ما مایل هستیم که فیروزهتراشان رشد کنند و برای جلوگیری از تبعیض و رانت خودمان وارد این حوزه نمیشویم اما امتیازی برای فیروزهتراشان بومی که دارای پروانه کارگاه بوده و سرپرست خانوار هستند قائل شدهایم و سالیانه حدود ۳۰کیلوگرم سنگ فیروزه به این افراد داده میشود و به بانوان فیروزهتراشی هم این شرایط را داشته باشند تعلق میگیرد.
وی خاطرنشان کرد: در دهه ۸۰ فیروزهتراشی در نیشابور وجود نداشت و سنگخام فیروزه استخراج شده از معدن به مشهد ارسال میشد و هیچ سودی از آن نصیب معدن و اهالی منطقه نمیشد به همین خاطر سعی کردیم فیروزهتراشان محلی را تقویت کنیم و این کار از همان زمان با این هدف شروع شد که نتیجه خوبی هم داشت و در حالحاضر بیش از ۵۰۰فیروزهتراش رسمی در شهرستان فیروزه فعالیت دارند و تعداد فیروزهتراشان نیشابور و فیروزه بیشتر از مشهد است.
وی ادامه داد: البته همین میزان هم تعادل بازار را تحتتاثیر قرار می دهد و براساس تجربهای که دارم باعث ایجاد رانت و دلالی در بازار میشود و برای ما بهترین حالت فروش به شکل حراجی است ولی برای حمایت از فیروزهتراشان این کار انجام میشود.
صنعت فیروزه روند مهاجرت به روستاها را معکوس کرده
فرماندار فیروزه گفت: صنعت فیروزه روند مهاجرت به روستاهای شهرستان فیروزه را معکوس کرده و در حال حاضر در روستاهای معدن سفلی و علیا هیچ بیکاری وجود ندارد و در کنار کشاورزی و دامداری بخشی به طور مستقیم در معدن و بخشی هم در حوزه تراش فیروزه و چینش فیروزه از نخالههای معدنی مشغول به کار هستند.
ابوللفضل حکیم پور افزود: کسانی هم سالهای قبل از روستا مهاجرت گرده بودند در حال بازگشت هستند به طوری که با مشکل تامین زمین برای متقاضیان ساخت مسکن روبرو هستیم و برای رفع آن باید توسعه در قالب طرح هادی روستایی اجرایی شود.
وی اظهار کرد: بخش عمدهای از مشتریان فیروزه را گردشگران خارجی از عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس تشکیل می دهند و بخشی از آن هم به کشورهای جت ب شرق آسیا صادر میشود که به خاطر محدودیتهای کرونایی و عدم امکان صادرات و ورود گردشگران خارجی اقتصاد صنعت فیروزه نگاه شدت تحت تاثیر قرار گرفته و به همین میزان خرید فیروزه از معدن کاهش یافته است.
وی با اشاره به اینکه میزان استخراج سالیانه از معدن فیروزه ۴۵ تُن است افزود: امیدواریم با صدور تدریجی مجوزهای گردشگری، توریستی و زیارتی و بازگشت اوضاع به حالت عادی دوباره شاهد رونق بازار فیروزه باشیم.
وی اظهار کرد: برای تکمیل حلقه تولید تا عرضه به مشتری در داخل شهرستان فیروزه طرحی با همکاری شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه و کمیته امداد فیروزه برای احداث بازارچهای در مسیر جاده مشهد تهران و بازارچه دیگری در جوار روستای معدن در دست اجرا بود که با شیوع کرونا این طرح هم متوقف شد.
وی خاطرنشان کرد: طی چند سال گذشته با افزایش کارگاههای فیروزهتراشی و کارگاههای صنایع دستی و جواهر آلاتِ مرتبط با فیروزه در این شهرستان تلاش کردهایم ارزش افزوده این سنگمعدنی و بومی را در همین شهرستان فیروزه افزایش دهیم و در این چارچوب بالغ بر ۷۰۰کارگاه خانگی و تجاری و ۲کارگاه فیروزهکوبی که قبلا در انحصار اصفهان بود فعال شدهاند.
نخالههای معدنی فیروزه از دیگر مواردی است که موجب اشتغالزایی برای اهالی منطقه شده است وی با بیان اینمطلب گفت: طی چند سال گذشته چینش فیروزه از بین نخالههای معدنی برای استفاده در بخش فیروزهکوبی به خصوص در بین بانوان خانهدار افزایش یافته که از این طریق روزانه ۱۰۰ تا ۱۲۰هزار تومان میتوانند درآمدزایی کنند.
برای ارتقای سطح فیروزهتراشان دورههایی به صورت رایگان در فنیوحرفهای در حال برگزاری است وی با بیان این مطلب خاطرنشان کرد: برای درجهبندی و شناسنامهدار کردن سنگهای فیروزه کلینیک تشخیص سنگهای مرغوب هم در پارک علموفناوری راهاندازی شده که البته نیازمند مطالعه بیشتر است زیرا دریافت شناسنامه و تعیین درجه مرغوبیت مستلزم هزینه است و برای این موضوع باید در بازارهای داخلی و خارجی فرهنگسازی شود.
وی اظهار کرد: در سال ۱۳۸۱ معدن فیروزه از طریق شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه به مدت ۲۵ سال به اهالی روستاهای معدن علیا و سفلی واگذار شد و در اساسنامه این شرکت هم پیشبینی نشده که فروش این محصول به چه شکل انجام شود به همین خاطر نحوه فروش سنگ خام فیروزه از معدن با تصمیم هیات مدیره و به شکل مزایده انجام می شود که البته این یک خلا قانونی است
ولی مغایرت قانونی ندارد و در واگذاری بعدی باید نحوه فروش، تعیین قیمت و مشتری پیشبینی شود و تنها نظارت دولت بر این معدن در میزان برداشت سالیانه آن و پرداخت حقوق دولت است.
فرماندار فیروزه با اشاره به اینکه امسال ۳۵میلیارد تومان اعتبارات برای این شهرستان در نظر گرفته شده افزود: از این میزان تاکنون ۱۰درصد تخصیص یافته و تسهیلات ویژه کرونا درفیروزه نداشتهایم و چتدان هم برای اصناف و واحدهای آسیب دیده از کرونا جذاب نبود و چند نفری هم که برای دریافت این تسهیلات به نیشابور معرفی شده بودند به علت کم بودن مبلغ تسهیلات و نحوه بازپرداخت آن منصرف شده بودند.
مرکز شهرستان ۴۲ هزار نفری فیروزه در جغرافیای مرکزی خراسان رضوی در ۱۶۲ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.