حسین صومعه (hs.sunrise@gmail.com)

در گرگ و میشِ زمان،

قصد داشتم؛ با کاروانِ هنر،

به جشنِ تولدِ تاریخ بروم؛

سَرِ راه، «سیاست» گفت:

شمعی بیاور،

احتمالِ خاموشی، بسیار است!

«مسعود سلیمانی سپهر»

درآغاز همراهی …

چهار گام پیش‌تر؛ سخن را به عزت و سرفرازی «خراسان» آغاز کردیم «کز شرف؛ هست ایران: چِهر» و خراسان: «خالِ رُخِ زیبایِ او.» در بازگویی بنیان‌‌های تاریخی و فرهنگی «روز ملی خراسان»؛ گفتار سرآغاز را با بازشناسی «یادروزهای جغرافیایی» و پیوند آن‌ها با «هویت ملی» به بخش دوم رسانیدم. در دومین بخش که «نمادی بر فَرِّ خراسان» بود؛ «شناخت خراسان بزرگ و جایگاه نیشابور در آن» را به میدان گفتار آوردیم تا در بخش سوم، «نقطه طلایی تاریخ خراسان» را در جایگاه «سرفصلی نوین در سرگذشت فرهنگی سرزمین خاوران»، در پیشگاه اندیشه و نگاه نهیم. و این بخش، این بخش پایانی؛ بازگوییِ جای نیشابور در هویت خراسانی سرزمین ایران و پاسداری از روز ملی خراسان است. همراه می‌شویم …    

 

مصوبه ۶۳  و جایگزین‌های کم‌توان

بر پایه مصوبه شماره ۶۳ شورای فرهنگ عمومی استان خراسان رضوی؛ سالروز ورود امام رضا به نیشابور، ۱۰ تیرماه(۵۸) به نام «روز ملی خراسان نامگذاری» شده(۵۹) این نامگذاری، سالروز ورود حضرت امام رضا (ع) به خراسان را یادآور می‌شود.(۶۰) در تیرماه ۱۳۹۸، سیزدهمین آیین روز ملی خراسان -سالروز ورود امام رضا علیه‌السلام به نیشابور- برگزار شد و پی‌گیری‌ها همچنان برای ثبت این یادروز، به عنوان یک روز ملی، در تقویم رسمی کشور در جریان است.(۶۱) گفتنی است در سال‌های اخیر و پس از مصوبه ۶۳؛ گزینه‌های دیگری برای روز ملی خراسان پیشنهاد شده است از جمله «سالروز ورود امام هشتم شیعیان (ع) به قدمگاه نیشابور»(۶۲)، «۱۵ دی سال ۱۳۱۰؛ سالروز ثبت حرم مطهر رضوی در فهرست آثار ملی»، «روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی»، «روز پایان سرایش شاهنامه»، «روز تولد یا شهادت حضرت ثامن‌الجج (ع)» و … .(۶۳)

به روشنی پیداست که «مکان-رویداد»‌هایِ مطرح‌شده، هر چند در سپهر تاریخ و فرهنگ ایرانی و اسلامی بسیار درخشنده و گرانقدرند اما چون عنوان «روز ملی خراسان» با مفهوم مشخص جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی آن، در میان است؛ هیچ یک، چه از دیدگاه برازندگی پایگاه و ژرفای پیشینه در حوزه مفهومی «جغرافیای تاریخی و فرهنگی خراسان بزرگِ» ایران فرهنگی؛ و چه از دیدگاه پُرباری پشتوانه تاریخی و فرهنگی در «دوران زندگانی» حضرت امام علی‌بن موسی‌الرضا (ع)؛ قابل قیاس با «مکان-رویداد شهر نیشابور» نیست و گزارش فشرده‌ای که پیرامون پایگاه و پیشینه نیشابور در خراسان بزرگ و همچنین پشتوانه تاریخی-فرهنگی این شهر در دوران حضور حضرت امام (ع) در خراسان، در بخش‌های دوم و سوم این نوشتار ارائه گردید، روشنگر این سخن است.

جای نیشابور در هویت خراسانی سرزمین ایران

چون از نگاه بهره‌نگری و سودجویی محلی ناپایدار، فراتر رویم و از دیدگاهی ژرف و گسترده، به مفهوم جغرافیایی-فرهنگی پایدار، به نام «خراسانِ» ایران امروز بنگریم: این خراسان، تنها بخش از خراسان بزرگ تاریخی-فرهنگی است که «نام خراسان» را برجای داشته و هنوز، پایمردانه از آن پاسداری می‌نماید.

اگر خراسان را در جایگاه یکی از پاره‌های کهن و کارساز در شکل‌گیری موجودیتی به نام «کشور ایران» {از قدیم‌ترین دوران تا روزگار ما} در نظر آوریم؛ نقش آن به عنوان یکی از اجزای برجسته و بی‌بدیل تشکیل‌دهنده رکن مهم هویتی «جغرافیا و سرزمین» ایران، خودنمایی می‌کند. و چنانکه در بخش دوم نوشتار آمد نیشابور در مقیاس تاریخی و فرهنگی؛ یکی از چهار شهر بنیادین و در شمار استوانه‌های فرهنگ و نمادهای تاریخ خراسان بزرگ ایران فرهنگی است.

ریشه‌های درخت تنومند نیشابور، در جایگاه گرانیگاه باختران سرزمین خورشید -شامل منطقه‌ای که در ایران امروز، به نام «خراسانِ» شمالی، رضوی و جنوبی شناخته می‌شود- در بوستان شگرف‌‌شکوه‌آفرین خراسان بزرگ فرهنگی، ژرف و ستبر؛ و بلندای شاخ و برگ‌هایش، ‌همدست و همداستان با فرهنگ‌شهرهای دیگر، از هرات و بلخ و غزنه گرفته تا خجند و سمرقند و بخارا و مرو است. آیا خراسان ایران امروز را؛ برای بازسازی و باززنده‌سازی پیوند‌های کهن با آن خراسان و خراسانیانی که کشورهای همسایه (افغانستان و تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان) را تشکیل می‌دهند؛ پایگاهی تواناتر از نیشابور، خواهد بود؟ اگر این توان و این توانگری، ارج نهاده شود!

باز ژرف بنگریم: این «خراسانِ سازنده‌یِ هویت جغرافیایی و سرزمینیِ ایران»، در اشاره به ریشه‌ها و بنیان‌های تاریخ و فرهنگ خود؛ گزیری به جز بازگشت به دوران شکوهنده، درخشنده و پُرباروری‌اش ندارد. دورانی که فرهنگ‌شهر نیشابور، در گذر سده‌های پی‌ در پی؛ تختگاه، کانون و پایگاه فرهنگ و تمدن در این خراسان بوده است و در همین دوران است که حضور تابناک شاه خراسان؛ امام رئوف؛ حضرت شمس‌الشموس؛ سرزمین خورشید را درخشنده‌تر از پیش می‌دارد. آن مهر بزرگ، چنان رستاخیزی می‌آفریند که تاریخ، از این زمان خاص و از این نقطه در خراسان بزرگ؛ جهت و منش و مرام دیگری را می‌آغازد.

اگر ژرف اندیشیم در جایگاه تشبیه توان گفت: جایگاه هویتی نیشابور در خراسان امروز به سان جایگاه خراسان در هویت ایران است؛ ایران، بدون خراسان چگونه است؟ آنگاه خراسان را بدون نیشابور در نظر آوریم …

سلسله‌الذهب و روز ملی خراسان

بیان حدیث قدسی «سلسله الذهب» از زبان حضرت امام علی بن موسی‌الرضا علیه السلام در جمع چندهزار نفری محدثان نیشابور، افزون بر یادآوری و پافشاری بر باور یکتاپرستانه اسلام؛ نقش و جایگاه ائمه معصومین (ع) در تحقق این یکتاپرستی ناب را روشن می‌سازد. روایت این حدیث؛ به گفتاری، بنیادی‌ترین کار امام در نیشابور خراسان و البته در شمار بنیا‌ن‌مایه‌ای است که اصول مکتب تشیع اثنی‌عشری -مذهب بیشتر مردم سرزمین ایران امروز و مذهب رسمی کشور- را شکل می‌دهد. بی‌گمان از همین راه است که رییس شورای فرهنگ عمومی استان خراسان رضوی، در جلسه اسفندماه ۱۳۹۶، تاکید نمود: «سالروز بیان حدیث سلسله‌الذهب از لسان گهربار امام رضا علیه‌السلام در تقویم رسمی کشور به نام «روز ملی خراسان» ثبت شود … آستان قدس رضوی باید پس از شناسایی محل دقیق بیان این حدیث گهربار در نیشابور، برای ساخت بنایی در خور شان آن اقدام کند … این پیشنهاد در قالب مصوبه استانی به شورای فرهنگ عمومی کشور در تهران ارائه و پس از تصویب، از سال آینده در تقویم رسمی کشور نیز ثبت می‌شود.»(۶۴)

اما نماینده مردم مشهد و رییس کمیسیون فرهنگی مجلس، طی گزارشی که در ۱۰ تیر ۱۳۹۷ توسط یکی از وبگاه‌های خبری این شهر منتشر شد، گفته است: «اگر چه این مصوبه در شورای فرهنگی استان به تصویب رسیده، اما هنوز به شورای فرهنگی عمومی کشور ارجاع داده نشده است … ثبت روز خراسان؛ همت، پیگیری و جدیت بیشتری می‌طلبد، از این رو نمی‌توان تعیین کرد که چه زمان، شاهد ثبت آن در تقویم کشور خواهیم بود.» در همین گزارش به نقل از قائم مقام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی آمده است که برای تعیین مصادیق روز ملی خراسان نباید عجله کرد. «سالروز بیان حدیث معروف سلسله‌الذهب از زبان مبارک امام‌رضا ‌(ع) روز بسیار مهمی برای نیشابور و خراسان است اما ثبت این روز در تقویم ملی، نیازمند پشتوانه علمی مفصلی است … به دلیل حساس بودن موضوع، تحقیقات در رابطه با پیشنهاد تعیین روز ملی خراسان همچنان ادامه دارد و به نظر می‌رسد طی چهار تا پنج ماه آینده، طرح تکمیلی برای تصویب به شورای فرهنگی کشور ارائه شود.»(۶۵) کوتاه سخن اینکه: تا روز نگارش این نوشتار، در رسانه‌های خبرگزاری‌های رسمی کشور، خبری مبتنی بر ثبت «روز ملی خراسان» در تقویم رسمی کشور، بازیابی نگردید.

حضور بی‌رمق آستان قدس رضوی

به هر روی جایگاه استوار فرهنگی و میراث بی‌همتای تاریخی نیشابور در حوزه جغرافیایی که در ایران امروز به عنوان «خراسان» شناخته می‌شود؛ به‌تمام، روشن و هماوردناپذیر است. پشتوانه و میراث نیشابور چه از نگاه میراث ایرانی-اسلامی خراسان و چه از دیدگاه فرهنگ و یادمان‌های رضوی خراسان (بویژه در دوران زندگی امام رئوف) پاینده و فرازنده است؛ هرچند و به‌راستی باید بر روی برازندگی آن (بَرسازی و باززنده‌سازی یادمان‌های رضوی پیشینه‌مند نیشابور معاصر) بسیار کار کرد. البته و بدون ‌هیچ تردیدی؛ کنش پیشدستانه و همیاری داوخواهانه آستان قدس رضوی به عنوان متولی اصلی یادمان‌ها و فرهنگ رضوی، در این زمینه؛ بسیار کارساز خواهد بود.

به تعبیری عامیانه؛ اگر امروزه می‌بینیم در شهرستانی که آکنده از یادمان‌ها و پیشینه ارجمند رضوی است اما حضور و سرمایه‌گذاری اثربخش و قابل لمس آستان قدس رضوی، از حد و اندازه اداره موقوفات فراتر نرفته است؛ باید گفتار برحق رییس شورای فرهنگ عمومی استان را دوباره بازگو نماییم که: «آستان قدس رضوی باید پس از شناسایی محل دقیق بیان این حدیث گهربار در نیشابور، برای ساخت بنایی در خور شان آن اقدام کند.» با نظر به پیشینه رضوی نیشابور –که در بخش سوم به آن اشاره شد- باززنده‌سازی مکان-رویداد بیان حدیث گرانقدر سلسله‌الذهب، تنها یکی از حوزه‌های کاری مورد انتظار از متولی آستان قدس رضوی است. «بنیان بنای آرامگاه درخور پسنده نیشابوری» {میزبان حضرت امام در زمان اقامت در نیشابور} و «پیوند ساختی و معماری آن با آرامگاه شطیطه نیشابوری» {از شخصیت‌های خراسانی مورد عنایت ویژه حضرت امام موسی بن جعفر (ع)}؛ «بنیانگذاری پژوهشگاه تاریخ و باستان‌شناسی نیشابور» {با همیاری با دانشگاه نیشابور؛ نیشابور از مهم‌ترین نقاط در حوزه جغرافیای تاریخی و معنوی رضوی است}؛ «بنیان موزه و کتابخانه رضوی نیشابور» {گردآوری و معرفی میراث رضوی مرتبط با نیشابور}؛ «بهینه‌سازی موثر و ارتقای زیرساخت‌های باغ و آرامگاه امامزاده محروق و باغ و بقعه قدمگاه نیشابور» {دو قدمگاه معتبر و مستند حضرت امام رضا (ع)} و … را از دیگر زمینه‌های دارای قابلیت حضور و فعالیت مستمر آستان قدس رضوی در نیشابور می‌توان برشمرد.

بسترسازی برای روز ملی خراسان

اما با نظر به سخنان قائم مقام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، شایسته است که در شهرستان نیشابور، افزون بر اقدامات ارزشمند پیشین؛ کارهای بنیادین دیگری در راستای بسترسازی بهینه ثبت ملی و برگزاری «روز ملی خراسان» در دستور کار قرار گیرد. از این جمله‌اند:

الف) «بنیان‌گذاری گروه پژوهشی- ترویجی روز ملی خراسان»

این گروه که بخشی از «دبیرخانه دائمی برگزاری روز ملی خراسان» در نیشابور خواهد بود. دو کارویژه‌ عمده «اجرای پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی مرتبط با دوران حضور ثامن الجج در نیشابور؛ مشتمل بر حوزه جغرافیای تاریخی ربع نیشابور» و «انتشار یافته‌های پژوهشی و اشاعه محصولات ترویجی در راستای ژرف‌سازی آشنایی افکار عمومی با پیشینه‌های تاریخی و ریشه‌های فرهنگی روز ملی خراسان» را بر عهده خواهد داشت. «گروه‌های آموزشی باستان‌شناسی و تاریخ دانشگاه نیشابور»، «کتابخانه تخصصی امام رضا (ع) جهاد دانشگاهی نیشابور»، «حوزه‌های علمیه فضل بن شاذان و گلشن نیشابور» و … از زیرساخت‌های قابل توجه برای تشکیل «گروه پژوهشی – ترویجی روز ملی خراسان» در نیشابور به شمار می‌آیند. 

ب) «دروازه سلسه الذهب»

توسعه گردشگری، یکی از اولویت‌های شهر نیشابور به عنوان «منطقه نمونه بین‌المللی گردشگری» است. ساماندهی ورودی‌ها به عنوان پیشانی و نقطه نخستین تماس‌ گردشگری با شهر، همواره به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی توسعه شهر در دوران معاصر، در کانون توجه مدیران و برنامه‌ریزان شهری نیشابور بوده است. احداث دروازه‌ای نمادین با معماری و طراحی بومی-ایرانی-اسلامی که نشانگر پیشینه این شهر به عنوان شهر حدیث سلسله الذهب باشد؛ کاری بسیار اثربخش است که همزمان دستیابی به دو هدف «ساماندهی یکی از ورودی‌های اصلی شهر» و «المان‌سازی برای دیارِ «مکان-رویداد» روز ملی خراسان» را به همراه دارد. گفتنی است با نظر به محل استقرار شهر کنونی در جبهه شمال غربی شهر قرن سوم هجری؛ شناسایی و نمادسازی برای «مکان-رویداد»های مرتبط با حضور حضرت امام رضا (ع) در شهر کهن، برنامه دیگری است که می‌توان آن را در قالب فعالیت‌های مشترک «گروه پژوهشی – ترویجی روز ملی خراسان» و «شهرداری نیشابور» تعریف نمود.

پ) «میدان خراسان»

در بخش نخست این نوشتار، به گونه‌ای ویژه به نقش و جایگاه نیشابور در حوزه جغرافیای تاریخی و فرهنگی خراسان پرداخته شد. با این پیشینه تاریخی و فرهنگی و با نظر به اینکه نیشابور، شهر کانونی آیین «روز ملی خراسان» است؛ نامگذاری یکی از میدان‌های شهر به نام «میدان خراسان»، کم‌ترین کاری است که می‌توان برای تقویت نمادین هویت خراسانی در شهر امروزین به انجام رسانید. پیش از این، در مقاله «هویت جاری در شریان‌های شهر ما: درنگی در معابر شهری و کارکرد نام گذاری و بازنام‌گذاری آنها در بازآفرینی هویت تاریخی و فرهنگی نیشابور»(۶۶) به اهمیت و کارکرد این موضوع پرداخته شده است.

منابع و پانوشت‌ها:

۵۸٫ روایت‌های دیگری نیز از تاریخ ورود امام رضا (ع) به نیشابور ارائه شده است از جمله اینکه: کاروان امام احتمالا «در تاریخ سه‌شنبه هفتم جادی‌الاول سال ۲۰۰ ق برابر با ۲۶ آذر ۱۹۴ به نزدیکی نیشابور رسید» (نقدی، رضا، «قدمگاه‌های امام رضا (ع) در …»، همان، ص۱۵) و نیز «در اوایل زمستان سال ۲۰۱ق/۱۹۵ش به نیشابور وارد شد» (« آفتاب مرو؛ روزشمار حرکت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه (hawzah.net)؛ به نقل از ماهنامه زائر، نشر آستان قدس رضوی(ع)، ش۱۰۹، دی ماه ۸۲) این منبع ورود امام به نیشابور را سه‌شنبه ۷ جمادی الاولی/۱۵ آذر و حرکت ایشان از نیشابور را جمعه ۱ جمادی الاخر/۹ دی دانسته است. بی‎گمان، یکی از مهم‌ترین اولویت‌های پژوهشی مرتبط با تعیین «زمان-رویداد» «روز ملی خراسان»، روشن‌ کردن دقیق روز ورود امام به نیشابور (و نیز ترجیحاً روز بیان حدیث سلسله‌الذهب) بر پایه تقویم شمسی است.

۵۹٫ «دبیرخانه دائمی برگزاری روز ملی خراسان ایجاد می‌شود»، ایسنا (www.isna.ir)، ۹ تیر ۱۳۹۲٫

۶۰٫ «دهم تیرماه؛ روز ملی خراسان، سالروز ورود امام رضا (ع) به نیشابور» (ویدئو)، خبرگزاری صدا و سیما (www.iribnews.ir)، ۱۰ تیر ۱۳۹۶؛ «برگزاری مراسم سالروز حضرت امام رضا (ع) به نیشابور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران- ایرنا (www.irna.ir)، ۲۴ خرداد ۱۳۹۵٫

۶۱٫ «ورود امام رضا به نیشابور؛ نقطه اوج هجرت تمدن‌ساز رضوی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران – ایرنا (www.irna.ir)، ۱۰ تیر ۱۳۹۸٫

۶۲٫ «سالروز بیان حدیث سلسه‌الذهب؛ روز ملی خراسان»، باشگاه خبرنگاران جوان (www.yjc.ir)، ۵ اسفند ۱۳۹۶٫

۶۳٫ «پیشنهادی برای روز ملی خراسان»، روزنامه شهرآرا، ش۲۵۸۷، ۱۶ تیر ۱۳۹۷، ص۱٫

۶۴٫ «سالروز بیان حدیث سلسه‌الذهب؛ روز ملی خراسان»، باشگاه خبرنگاران جوان (www.yjc.ir)، ۵ اسفند ۱۳۹۶٫

۶۵٫ «نامگذاری روز ملی خراسان، همچنان در پیچ و خم تعیین مصداق»، شهرآرا آنلاین (shahraraonline.ir)، ۱۰ تیر ۱۳۹۷٫

۶۶٫ صومعه، حسین، «هویت جاری در شریان‌های شهر ما: درنگی در معابر شهری و کارکرد نام‌گذاری و بازنام‌گذاری آنها در بازآفرینی هویت تاریخی و فرهنگی نیشابور»، آفتاب صبح نیشابور، ش ۵۰، ۲۰ مرداد ۱۳۹۷، ص۵، ستون ۴٫