افزایش بی‌رویه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی در کنار کاهش شدید نزولات آسمانی آینده‌ای تاریک را برای ساکنان این دشت باستانی رقم زده و با ادامه این وضعیت در آینده نزدیک با خشک شدن رودخانه‌ها و چشمه‌ها و قنات‌ها دیگر ادامه حیات برای انسان در این منطقه اگر نگوییم غیرممکن بلکه بسیار سخت و توان‌فرسا خواهد شد.
بر اساس اعلام وزارت نیرو وضعیت منابع آب زیرزمینی ۸۰ درصد از مجموع ۶۰۹ دشت ایران بحرانی است و در این میان وضعیت دشت نیشابور که از سال ۱۳۶۷ به عنوان دشت ممنوعه برای توسعه چاههای آب اعلام شده فوق بحرانی است.
به گفته سعید خجسته‌پور مدیر امور منابع آب ناحیه نیشابور هم اینک افزون بر ۸۰ درصد آب تجدیدپذیر دشت نیشابور مصرف می شود و با کاهش سطح اشباع و اُفت سطح آب چاههای این دشت سالیانه بیش از یکصد حلقه چاه پروانه کف شکنی و جابه‌جایی دریافت می‌کنند.
بدین ترتیب به نظر می‌رسد اقدامات مدیریتی و فرهنگ‌سازی طی سالهای گذشته برای کاهش الگوی مصرف آب در همه بخش‌ها اگر نگوییم بی‌اثر اما بسیار کم‌اثر بوده و همچنان شاهد افزایش بهره‌برداری غیرمجاز از منابع آبهای زیرزمینی و کشت نامناسب با وضعیت اقلیمی در این منطقه هستیم که از مهمترین عوامل بحرانی شدن وضعیت بقای دشت نیشابور است.
مخزن آبی دشت نیشابور ۱۰۵میلیون مترمکعب کسری دارد
به گفته خجسته‌پور بروز خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش نزولات آسمانی سبب شده تا میزان کسری مخزن آبی دشت نیشابور به ۱۰۵ میلیون مترمکعب برسد.
او می‌گوید: طی سالهای گذشته میزان کسری مخزن آبی دشت نیشابور به ترتیب ۱۲۵ و ۷۸میلیون مترمکعب بود و در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ براساس آمار اعلام شده از طرف شرکت آب منطقه این میزان به ۴۲میلیون مترمکعب رسیده بود اما در سال آبی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ دوباره این‌میزان به ۱۰۵میلیون مترمکعب رسید.
وی با اشاره به کاهش میزان بارش‌ها اظهار کرد: در سال آبی ۱۳۹۹ – ۱۳۹۸ میزان بارش در دشت نیشابور ۱۲۵میلیمتر بوده که حدود ۵۰درصد از میانگین بارش بلند مدت کمتر است و در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ این میزان به ۱۹۲میلیمتر رسید که حدود ۲۰درصد از میانگین بارش بلند کمتر است و در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۴۰۱ونیز تاکنون میزان بارش‌ها ۴۰درصد از میانگین بارش بلند مدت کمتر بوده است.
وی افزود: بدین ترتیب در این سال‌ها چون تغذیه سفره‌های زیرزمینی دشت نیشابور به خوبی انجام نشده و با افزایش مصرف آب به دلیل خشکی هوا در همه حوزه‌ها به خصوص بخش کشاورزی با کسری شدید مخزن آبی دشت نیشابور مواجه شده‌ایم.
وی با بیان اینکه عامل موثر دیگر در کسری مخزن دشت نیشابور تغییر نوع بارش‌ها از برف به باران است گفت: بارش برف در ارتفاعات عامل موثری در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی است اما در سالهای اخیر نوع بارش‌ها از برف به باران تغییر پیدا کرده و این باران‌های زمستانی هم از لحاظ زمانی در حال تبدیل به بارش‌های بهاری است به نحوی که پارسال اغلب این بارش‌ها در اواخر اردیبهشت‌ماه انجام شد و این بارش‌ها به صورت رگباری و سیلاب است و فرصت لازم برای نفوذ به زمین را پیدا نمی‌کند و شاید از لحاظ میانگین عددی قابل توجه باشد اما از لحاظ حجم نفوذ به داخل زمین حدود ۶۰ تا ۷۰درصد کاهش پیدا کرده است.
خجسته‌پور افزود: بدین ترتیب با وجود همه اقدامات مدیریتی و فرهنگ‌سازی برای کاهش مصرف آب سال گذشته در همه حوزه‌های آب شرب، صنعتی و کشاورزی با افزایش مصرف آب روبرو بوده‌ایم به عنوان مثال طی چند سال گذشته در بخش کشاورزی گرایش الگوی کشت از زراعت به محصولات باغی تغییر کرده و باعث افزایش چندبرابری مصرف آب در بخش کشاورزی شده است.
وی ادامه داد: در بخش زراعت برای هر هکتار زمین چهار تا پنج نوبت نیاز به آبیاری دارد اما همین مقدار زمین اگر تبدیل به باغ شود دوره آبیاری آن بین ۱۲ تا ۱۵ نوبت خواهد بود و در نیشابور هم با تبدیل اراضی کشاورزی از زراعی به باغی میزان مصرف آب در بخش کشاورزی افزایش یافته و موضوع فرهنگ‌سازی و مدیریت مصرف آب تحت تاثیر جاذبه‌های اقتصادی و درآمدی کم‌رنگ شده است.
بیش از ۱۰۰درصد منابع آب تجدیدپذیر دشت نیشابور مصرف می‌شود
گرچه آب به عنوان یکی از منابع تجدید شونده به شمار می‌آید اما خاصیت تجدید شوندگی این منبع تا زمانی کارساز است که میزان برداشت از منابع آبی با نرخ جایگزینی آن همخوانی داشته باشد. در برخی از نقاط جهان از جمله دشت نیشابور میزان استفاده از منابع آب از میزان آبی که به طور طبیعی سالانه جایگزین می‌شود بیشتر است.
خجسته پور در این خصوص می‌گوید: وقتی صحبت از کسری مخزن آب می‌شود به این معنا است که میزان استفاده از سهم آب تجدیدپذیر و هم آب تجدیدناپذیر بیش از استاندارد است و در کشور ما براساس تعریف‌های ارائه شده میزان استفاده از آب تجدیدپذیر تا ۸۰درصد مجاز شمرده شده اما کسری ۱۰۵ میلیون مترمکعبی مخزن آب دشت نیشابور نشان می‌دهد که علاوه بر استفاده از همه سهم آب تجدیدپذیر به میزان ۱۰۵میلیون مترمکعب هم از آب تجدیدناپذیر اضافه برداشت شده و حدود ۱۲۰درصد از سهم آب تجدیدپذیر مخزن آب دشت نیشابور بیشتر برداشت می‌شود.
وی افزود: در هر سال آبی مقدار آب تجدید شونده براساس بارش‌ها تعیین می‌شود و در سال ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ کل آب تجدیدپذیر در دشت نیشابور در بخش آبهای زیرزمینی ۳۸۳ میلیون مترمکعب، آبهای سطحی ۱۸ممیز ۹دهم میلیون‌متر مکعب بوده در حالی که در سالهای با بارش مناسب این میزان در آبهای سطحی حدود ۵۴میلیون مترمکعب بوده و این در حالی است که در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ میزان برداشت واقعی آب در دشت نیشابور ۵۶۸میلیون مترمکعب بوده و از این میزان سهم آب زیرزمینی ۵۳۹میلیون مترمکعب و ۲۹میلیون مترمکعب سهم آبهای سطحی بوده است.
وی گفت: بدین ترتیب در سال آبی مذکور کسری مخزن آب دشت نیشابور در بخش آبهای سطحی ۹میلیون و ۸۰۰هزار مترمکعب و در بخش آبهای زیرزمینی ۴۲میلیون و ۷۰۰هزار مترمکعب بوده است.
سطح آب چاههای نیشابور بیش از یک‌متر کاهش یافته
خجسته‌پور گفت: میزان اُفت متوسط سالیانه سطح آب در چاههای دشت نیشابور در سال آبی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ حدود ۶۵سانتیمتر و سال قبل از آن ۲۵سانتیمتر بوده اما طی ۳۰سال گذشته میزان اُفت متوسط سالیانه سطح آب در چاههای دشت نیشابور یک متر و ۲۰سانتیمتر بوده که از عوارض آن نشست زمین و کاهش بیش از ۴۰درصدی آبدهی چشمه‌ها و قنات‌ها است.
وی گفت: در دشت نیشابور سه‌هزار و ۴۶۶حلقه چاه آب، ۸۹۳ رشته قنات و ۹۸۸ دهانه چشمه وجود دارد و میزان برداشت از این منابع سالیانه به ترتیب ۴۲۸، ۸۴ و ۳۰میلیون مترمکعب است.
وی افزود: از سه‌هزار و ۴۶۶حلقه چاه آب در دشت نیشابور یک هزار و ۸۳۰ حلقه چاه دارای پروانه و مابقی که بیشتر شامل چاه های دستی و کم‌عمق و غیرمجاز هستند و کاهش آبهای سطحی موجب افزایش تعداد چاههای غیرمجاز در دشت نیشابور شده و تاکنون با وجود انسداد بیش از ۸۰۰حلقه چاه غیرمجاز با صرف هزینه‌های گزاف اما امروز بیش از یک‌هزار و ۵۰۰حلقه چاه در این دشت وجود دارد و به دلیل کاهش آبدهی چاه‌ها میزان تقاضا برای کف‌شکنی و تغییر محل چاههای آب یک و نیم برابر افزایش یافته است.
وی گفت: در حال حاضر حدود ۸۸درصد از چاههای آب در دشت نیشابور مجهز به کنتور هوشمند شده و این میزان موجب جلوگیری از اضافه برداشت ۶۰ تا ۷۰میلیون مترمکعبی آب از دشت نیشابور شده است و از ابتدای امسال ۱۷۵ حلقه چاه در نیشابور پلمب شده که موجب صرفه‌جویی حدود ۲ونیم میلیون مترمکعب شده است.
وی گفت: از ابتدای امسال بالغ بر ۲۵ کیلومتر از مسیل‌های نیشابور لایروبی شده و برای هر کیلومتر ۵۰میلیون تومانی هزینه شده است.
مدیر امور منابع آب ناحیه نیشابور گفت: در دشت نیشابور ۲۰رودخانه دائمی و ۱۱۰مسیل اصلی وجود دارد و تعداد از رودخانه‌های دائمی مانند دیرباز، حصار، بقیع و ماروسک به خاطر کاهش بارندگی تبدیل به رودخانه‌های فصلی شده اما هنوز رودخانه‌های بوژان، رود، درود، گزینه و فاروب‌رومان حالت دائمی دارند و فاروب رومان با میزان آبدهی ۶۰۰لیتر بر ثانیه پرآب‌ترین رودخانه است که همه آن مورد مصرف باغ‌های کشاورزی میرآباد و صومعه و عیش‌آباد قرار می‌گیرد و در همین سه روستا بیش از ۱۷۰ و در کل دشت نیشابور بیش از ۴۰۰ استخر غیرمجاز وجود دارد.
وی گفت: در فصل بهار و تابستان بیشترین میزان برداشت از آب رودخانه‌ها توسط روستاهای حاشیه دامنه کوه انجام شده و در فصل پاییز و زمستان هم آب این رودخانه‌ها در استخرهای کشاورزی غیرمجاز ذخیره می‌شود و این موضوع باعث شده تا میزان برخورداری روستاهای پایین دست از آب این رودخانه‌ها و میزان آبگیری در طرح تغذیه مصنوعی فاروب‌رومان به شدت کاهش پیدا کند.
وی یادآور شد: طرح تغدیه مصنوعی فاروب رومان به مساحت یکصد هکتار با ظرفیت پنج میلیون مترمکعب برای تقویت سفره‌های آب زیرزمینی دشت نیشابور احداث شده و در سال ۱۳۹۸ – ۱۳۹۷ که با ارسالی حاد مواجه بودیم حدود ۱۱میلیون مترمکعب آبگیری در این بند انجام شد اما پارسال حجم قابل توجهی آبگیری نشد.
وی با اشاره به پدیده سیلاب فروشی اظهار کرد: در برخی از روستاهای پایین دست با رایزنی و صرف هزینه‌های هنگفت اقدام به احداث بند و استخر برای ذخیره سیلاب‌ها می‌کنند در حالی که در دشت نیشابور منطقه نفوذ آب برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی در مخروط افکنه فاروب رومان از روستای میرآباد تا کمربندی نیشابور – مشهد است و خارج از این منطقه کارکرد خود را برای نفوذ در سفره آب زیرزمینی از دست می‌دهد.
بیش از ۸۰درصد آب چاههای نیشابور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود
خجسته‌پور گفت: در شهرستان نیشابور یک هزار و ۱۵۰حلقه چاه وجود دارد و از این تعداد ۸۴۷ حلقه چاه مربوط به بخش کشاورزی، ۱۴۰ حلقه شرب و بهداشت، ۴۵ حلقه صنعتی و ۱۱۸ حلقه مربوط به بخش خدمات سامل دامداری و فضای سبز می‌باشد و میزان برداشت از این چاه ها در هر بخش به ترتیب ۲۲۵میلیون مترمکعب، ۳۶میلیون، ۳ میلیون و چهارمیلیون و ۴۲۰ هزار متر مکعب در سال است.
وی افزود: میزان مصرف آب این چاه‌ها در بخش کشاورزی ۸۳درصد، شرب ۱۳ درصد، صنعت یک و سه دهم درصد و خدمات یک ممیز ۶دهم درصد است و اگرچه میزان مصرف آب در بخش صنعتی بسیار کمتر از بخش کشاورزی است اما میزان آب برگشتی در این بخش بسیار ناچیز است در حالیکه این میزان در بخش شرب ۷۰ و در بخش کشاورزی ۲۰درصد است.
وی اظهار کرد: مجوز فولاد خراسان از مجموع سه حلقه چاهی که در اختیار دارد ۹۴لیتر در ثانیه و در سال یک میلیون و ۷۰۰مترمکعب در سال است و اگر چه استقرار صنایع آب بری مانند فولاد در دشت بحران‌زده نیشابور اساسا اشتباه است اما این ادعا هم که عامل خشکی دشتی نیشابور را به صنعت مربوط می‌دانند با توجه به این اعداد و ارقام درست به نظر نمی‌رسد.
وی گفت: بابت هر مترمکعب اضافه برداشت از چاه آب در بخش کشاورزی یک هزار و ۸۸۳ تومان و در بخش غیرکشاورزی ۱۱هزار و ۲۵۰ تومان محاسبه می‌شود و از ابتدای امسال در نیشابور حدود ۵۵ میلیارد ریال بابت اضافه برداشت پرداخت شده اما این میزان جریمه بازدارندگی لازم را ندارد زیرا ارزش واقعی آب بسیار بیشتر است.
سهم نیشابور ازطرح انتقال آب از دریای جنوب صفر
وی گفت: طرح انتقال آب از دریای جنوب برای رفع کمبود آب در بخش صنعت و خدمات است اما بخشی از آن برای مشهد در شرایط حاد کمبود آب که امکان انتقال آب از سد دوستی وجود نداشته به عنوان یکی از گزینه‌های تامین آب در نظر گرفته شده اما تاکنون از این محل سهمی برای نیشابور اعلام نشده است.
در صورت ادامه روند فعلی مصرف مجبور به تعدیل ۴۰درصدی مجوزها هستیم
خجسته‌پور گفت: محدوده حوزه آبریز نیشابور هفت هزار و ۳۸۸کیلومتر مربع و از این میزان حوزه آبخوان یا دشت نیشابور از شمال تا جنوب از پمپ‌بنزین امام تقی تا شهرستان خوشاب و از شرق به غرب از بند میرآباد تا کوهپایه‌های نیشابور کاشمر به وسعت ۲هزار و ۳۵۶کیلومتر است و در این وسعت آبخوان نیشابور با ظرفیت ۳۸۳میلیون مترمکعب قرار دارد.
وی تصریح کرد: میزان مصرف آب در دشت نیشابور متناسب با وضعیت اقلیمی و کم بارشی نیست و با روند افزایشی مصرف آب در همه حوزه‌ها مواجه هستیم که باعث اُفت افزایشی مخزن آب دشت نیشابور شده است و در صورت ادامه این روند باید به سمت متناسب کردن مجوزهای برداشت حرکت کنیم و تا افق ۱۴۰۵ هدف‌گذاری شده کسری مخزن آب دشت نیشابور به صفر برسد اما شواهد نشان می‌دهد این هدف محقق نشده به همین خاطر باید در مجوزهای صادر شده متناسب با شرایط فعلی تجدید نظر اساسی کنیم بنابراین توصیه جدی من به مصرف‌کنندگان در همه حوزه ها این است که رعایت الگوی مصرف را به طور جدی در دستور کار خود قرار دهند در عیر این صورت مجبور به تعدیل مجوزهای بهره‌برداری هستیم و عددی که برای تعدیل مشخص شده ۳۹ممیز چهار دهم درصد است.
وی اظهار کرد: طی چند سال گذشته با جابجایی و افزایش عمق چاههای آب با هزینه های هنگفت تلاش کرده‌ایم وصعیت موجود را حفظ کنیم اما به خاطر کاهش مخزن آب دشت نیشابور دیگر این اقدامات برای مصرف کنندگان توجیه اقتصادی ندارد و در چاههای آب نیشابور با کسری تولید ۲۰درصدی مواجه هستیم و در شرایط فعلی که هنوز به اوج مصرف نرسیده‌ایم همه چاه های آب موجود به طور دائم در حال بهره‌برداری هستند و با ادامه این روند در زمان اوج مصرف از ۱۵ اسفند تا پنجم فرودین در ایام عید نوروز و از ابتدای خرداد تا ۱۵ شهریور با چالش جدی مواجه هستیم و ناچار به قطعی آب و اعمال کم فشاری در شبکه آب شرب هستیم.
وی گفت: برای تامین آب نیشابور عملیات اجرایی مخزن آب دوم ۱۰هزار مترمکعبی آب شرب واقع در بلوار غزالی به پایان رسیده و خط انتقال آن به طول سه کیلومتر با اعتبار ۱۵میلیارد تومان در حال اجرا است و با اجرای این طرح ظرف یک سال آینده فشار شبکه آب شرب در بخش‌های مرکزی و پایین شهر نیشابور متعادل خواهد شد و میزان هدررفت آب در شبکه آب شرب که در حال حاضر حدود ۳۰درصد است کاهش خواهد یافت.
وی افزود: ساماندهی رودخانه و سیل بند فاروب رومان با اعتبار سه میلیارد تومان در حال اجرا است که پیشرفت ۹۰درصد داشته و طرح انتقال آب از سد بار به شهرستان فیروزه با اختصاص اعتبار ۲۰۰میلیارد تومان از قول‌های وزیر بوده و با تحقق این طرح اتکای ۱۰۰درصدی نیاز شهروندان از مخازن آب زیرزمینی کاهش چشم‌گیری خواهد داشت.
نیشابور یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان آب مجازی در کشور است
خجسته‌پور افزود: در بخش کشاورزی هم رعایت الگوی مصرف بسیار حیاتی است و باید الگوی کشت متناسب با اقلیم در دستور کار کشاورزان قرار بگیرد و نیشابور یکی از صادرکنندگان عمده آب مجازی از طریق محصولات باغی در کشور بوده و نیازمند تجدید نظر اساسی در این حوزه است و جهاد کشاورزی باید همان طور که در موضوع تعییر کاربری اراضی به طور جدی ورود کرده باید در موضوع تبدیل زراعت از کشت به باغی نیز ورود جدی داشته باشد.
وی گفت: با تغییر کشت اراضی زراعی به باغی سطح زیر کشت و میزان مصرف آب افزایش پیدا کرده و از طرف دیگر توسعه آبیاری با نوار تیپ سبب می‌شود تا آن مقدار ۲۰درصد آبی که در کشت زراعی به زمین بازمی‌گشت حذف شود یعنی کشاورزی که تا دیروز یک هکتار جو یا گندم کشت می‌کرد حالا ۲ تا سه هکتار باغ را آبیاری می‌کند و آب برگشتی به سفره آب زیرزمینی را هم حذف کرده و این ۲عامل سبب شده طی سالهای اخیر که شاهد تغییر بخش زیادی از زمین‌های زراعی نیشابور به باغ‌های پسته هستیم منجر به افزایش نیاز آبی شود اما هنوز این موضوع مورد توجه جدی جهادکشاورزی قرار نگرفته است.
وی با بیان اینکه کشت با نوار تیپ در صورتی خوب است که وسعت سطح زیر کشت افزایش پیدا نکند اظهار کرد: باید با نگاه صیانتی به منابع آبی الگوی کشاورزی از سنتی به مدرن و آبیاری با نوار تیپ تغییر کند و در قانون هم این موضوع تصریح شده با اعطای تسهیلات برای تغییر آبیاری سنتی به تحت فشار از محل این صرفه‌جویی باید درصد آن از پروانه بهره‌برداری کم می‌شد و توسعه آبیاری تحت فشار در کشور ما در عمل منجر به توسعه کشت آبی شده و تاثیری در صرفه‌جویی مصرف آب نداشته است و به عبارتی آبیاری تحت فشار زمانی موثر است که هنراه با افزایش سطح زیر کشت نباشد.
وی تصریح کرد: توسعه طرح‌های آبخوان‌داری و تغذیه مصنوعی متناسب با وضعیت نیشابور نیست و اعتبارات قطع چکانی موجود کمتر از ۲۰درصد نیاز واقعی دشت نیشابور را تامین می‌کند و این مسئله باید به طور جدی در دستور کار نمایندگان مجلس قرار بگیرد.
دشت نیشابور دارای سه‌هزار و ۴۶۶حلقه چاه آب، ۸۹۳رشته قنات و ۹۸۸ دهانه چشمه است و حجم آب تجدیدپذیر از محل منابع سطحی و زیرزمینی ۳۸۳ میلیون مترمکعب است در حالی که میزان برداشت از منابع آب تجدید شونده دشت نیشابور بیش از ۱۲۰درصد ظرفیت آبخوان نیشابور است.
