علی صدر رئیس بهزیستی نیشابور
مفهوم تحرک اجتماعی از مباحث عمده و کلیدی در عرصه قشربندی اجتماعی است. تحرک اجتماعی یا پویندگی اجتماعی اصطلاحی در دانش جامعه‌شناسی است که به حرکت افراد و گروه‌ها- عمودی یا افقی- بین موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف اطلاق می‌شود. اگر چه تحرک اجتماعی هم تحرک نزولی و هم تحرک صعودی را در بر می گیرد ولی منظور ما در این مجال، تحرک صعودی است. در چنین حالتی، افرادی که دارایی، درآمد، یا پایگاه اجتماعی کسب می‌کنند دارای تحرک صعودی هستند. میزان تحرک صعودی- که در ردیف تحرک عمودی قرار می گیرد- در هر جامعه‌ای یکی از عمده‌ترین شاخص‌های توسعه انسانی است. هرچقدر میزان تحرک عمودی بیش‌تر باشد بیانگر این است که افرادی که در قشرهای پایین‌تر متولد می‌شوند می‌توانند موقعیت اجتماعی خود را تغییر دهند.
تحرک اجتماعی علل مختلفی در اجتماع‌های مختلف دارد. به زبان ساده در هر جامعه‌ای به اقتضای ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و…، فرصت‌هایی برای عده‌ای وجود دارد که همان فرصت‌ها برای دیگران مهیا نیست.
در ایران با توجه به نظام سیاسی و الهی حاکم بر آن و با توجه به انقلاب اسلامی در سال ۵۷ و همچنین تنوع سنت‌ها، خرده فرهنگها و گستردگی جغرافیایی، بافت جمعیتی، هرم سنی، مراکز آموزش عالی متعدد و متنوع و… ، تحرک اجتماعی، زمینه های متفاوتی دارد.
یکی از نهادهای خدمات اجتماعی که از اولین سال‌های انقلاب و در راستای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و معلولین شکل گرفت سازمان بهزیستی می باشد. این سازمان به درستی در مسیر اهداف انقلاب اسلامی و با تصمیم و تصویب مجلس وقت و با توجه به ضرورتی که احساس می‌شد پس از ادغام ۱۶ سازمان، نهاد، موسسه و انجمن تشکیل شد تا با اتخاذ تدابیر و ارائه خدمات حمایتی غیربیمه‌ای با حفظ ارزش‌ها و کرامت والای انسانی و تکیه بر مشارکت‌های مردم و همکاری نزدیک سازمان‌های ذیربط، در جهت گسترش خدمات توانبخشی، حمایتی، بازپروری و پیشگیری از معلولیت‌ها و آسیب‌های اجتماعی و کمک به تأمین حداقل نیازهای اساسی گروه‌های کم درآمد، اقدام نماید.
مرور اهداف تاسیس سازمان بهزیستی به درستی نشان می‌دهد این سازمان با وظایف متنوعی که عهده‌دار شده است دقیقا در مسیر آرمان‌های انقلاب اسلامی و در خدمت اقشار معلول و نیازمند در صدد بهبود جایگاه اجتماعی جامعه هدف خود می‌باشد، چیزی که با عنوان تحرک اجتماعی از آن یاد کردیم.
همانطور که پیشتر یاد شد زمینه های مختلفی به تحرک اجتماعی کمک می‌کنند که در ذیل به هر کدام از این عوامل و نقش سازمان بهزیستی در آن می‌پردازیم:
طبق نظر اکثر جامعه شناسان شاید بتوان گفت شاخص‌ترین عاملی که باعث تحرک اجتماعی می‌شود عامل اقتصادی می باشد، زیرا اصولا ثروت و سطح در آمد، همواره تاثیر زیادی بر طبقه‌بندی اجتماعی دارد. افراد ثروتمند صرف نظر از سطح تحصیلات، نوع شغل و زمینه خانوادگی، غالبا در زمره طبقات بالای اجتماعی قرار می‌گیرند. بنابراین شاید آرمان بسیاری از افراد یا گروه‌های طبقات پایین‌تر اجتماعی میل صعود به طبقات بالا با کسب ثروت و دارایی باشد.
شواهد چنین مدعایی در جامعه‌ی ما ظهور و بروز شرکت‌های هرمی و میل فزاینده‌ی غالب جوانان و افراد طبقات پایین به یک شبه پولدار شدن است. از این نوع همچنین می‌توان به یک نگاه اجتماعی مخرب با ظهور پدیده‌های قرعه‌کشی و تبلیغات برنده شدن با پیشنهاد جوایز استثنایی اشاره کرد. در این خصوص اگر به نقش سازمان بهزیستی به عنوان یک سازمان تخصصی و به عنوان عاملی در تحرک اجتماعی جامعه هدف بپردازیم باید به کمک های مستمر ماهیانه به اقشار معلول و نیازمند و زنان سرپرست خانوار اشاره کرد. این سازمان در یک حرکت عظیم و حساب شده بسته به توان مالی خود و در یک شیب ملایم از حیث تحت پوشش قرار دادن جامعه هدف و همچنین پرداخت‌های مستمر ماهیانه، در این مسیر حرکت کرده است. همچنین کمک‌های غیر مستمر پرداخت شده به جامعه هدف در طی چند دهه در راستای توانمندی و خود کفایی خانواده‌های تحت پوشش در این مسیر بوده است.
در طی این چند دهه، بسیاری از افراد تحت پوشش به معنی واقعی بازتوان شده و نقش‌های موثر اجتماعی را در جامعه عهده دار شده‌اند و توانسته‌اند یک تحرک اجتماعی صعودی را تجربه کنند. با یک جستجوی ساده از افراد معلول موفق از لحاظ توانمندی اقتصادی، نمونه‌های بیشماری معرفی خواهند شد.
از دیگر عوامل موثر در تحرک اجتماعی، می‌توان به نوع شغل و موقعیت شغلی اشاره کرد. اکثر ما اذعان داریم که شغل و موقعیت شغلی، نشان دهنده میزان درآمد، شیوه زندگی، منزلت اجتماعى و میزان تحصیلات فرد است. مشاغل بسیاری در جامعه وجود دارند که به عنوان یک آرمان در نزد غالب مردم مطرح هستند. نکته قابل ذکر در این خصوص ذکر این نکته است که مشاغل را باید از حیث نیاز به آموزش‌های آکادمیک و علمی یا مهارت و تجربه از هم تفکیک کرد. شکی نیست که مشاغل عالی نیاز به مهارت و تخصص بالا دارند اما لزوما نیازمند تحصیلات عالی آکادمیک نیستند.
به عنوان مثال یک شخص با شغل واسطه‌گری معاملات، لزومی به داشتن تحصیلات عالیه نمی‌بیند اما در عین حال می‌تواند به عنوان یک شاغل، درآمد فوق‌العاده‌ای داشته باشد. با این تفاسیر، داشتن یک شغل با درآمد و منزلت اجتماعی بالا هنوز هم نیاز به تحصیلات عالیه و استمرار و جدیت در درس خواندن دارد.
سازمان بهزیستی در این خصوص با برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌ها در چند بعد هدف گذاری کرده و فعالیت می‌نماید: نخست با ارائه دوره‌های آموزش مهارت شغلی و سپس پرداخت تسهیلات با نرخ بسیار کم به جامعه هدف خود و حمایت‌های بلا عوض و پشتیبان از طرح‌های عملی شده؛ دوم کمک به توانخواهان و جامعه هدف جهت اختصاص ظرفیتی از بازار فروش و مصرف به محصولات تولید شده و سوم حمایت از مشاغل موجود قبل، مشاوره و آموزش جهت تطبیق مشاغل قدیمی با نیازهای جدید بازار مصرف.
در این خصوص ذکر نکته ای که ضروری به نظر می رسد این است که با توجه به سرعت مدرنیزه شدن زندگی عصر حاضر، اهمیت و ضرورت و حتی منزلت مشاغل تغییرات بسیاری کرده و همچنین مشاغل و موقعیت‌های جدید متنوعی سر برآورده‌اند. به عنوان مثال مشاغل حلاجی، میر آبی، مقنی‌گری، چینی بند زنی و … تقریبا به تاریخ پیوسته اند، مشاغلی چون آهنگری، درود گری، قالیبافی، و … در آستانه انقراض هستند و از طرفی مشاغلی چون واسطه‌گری، کسب و کار اینترنتی و شبکه‌ای، آموزش و مراقبت از کودکان، دوره‌های آموزشی و… ظهور کرده‌اند و میدان‌دار مشاغل نوین هستند و بسیاری از مشاغل همچون شهرهای ۲۴ ساعته و بر خط (آنلاین)، تولید محصولات ارگانیک و زیستی و… ، برای آینده تعریف شده‌اند که توجه و برنامه‌ریزی در این خصوص بسیار ضروری می‌نماید.
نکته قابل توجه این است که بسیاری از مشاغل نوین امروز و آینده مشاغلی هستند که بر پایه فکر و رباتیک بنا گشته‌اند که با توجه به محدودیت‌های غالبا جسمی و حرکتی در معلولین و مددجویان، یا عدم دسترسی مناسب به محیط به علت عدم مناسب‌سازی محیطی، زمینه‌ی حضور با رقابت بهتر را برای معلولین فراهم می‌کنند.
در رده سوم اگر به عاملی موثر در بحث تحرک اجتماعی نگاهی بیندازیم به تحصیلات بر می‌خوریم. تحصیلات تقریبا در تمام عصرها و البته در جامعه امروز یکی از عوامل موثر و بلامنازع در تحرک اجتماعی محسوب شده است. تحصیلات هم به نوع شغل، هم سطح در آمد و هم منزلت اجتماعی کمک می‌کند و به اصطلاح نقش یک متغیر چند عاملی را بازی می‌کند. تحصیلات، از سویی، راهی آسان و در دسترس برای طبقات پایین برای دسترسی به طبقات بالای اجتماع و از طرف دیگر، راهی برای طبقات بالای اجتماع برای حفظ وضعیت موجود تلقی می شود.
اکنون رقابتهای بسیار بالایی برای تحصیلات وجود دارد. تقریبا تمام اقشار اجتماع در هر طبقه، سنت، فرهنگ و نژادی تمرکز زیادی در بحث تحصیلات فرزندانشان دارند. سازمان بهزیستی در این بعد از عوامل تحرک اجتماعی توجه بسیار زیادی به تحصیلات جامعه هدف خود دارد. حمایت از مددجویان شاغل به تحصیل به صورت پرداخت بخشی از هزینه‌های آموزش، اهداء لوازم کمکی و توانبخشی و توانپزشکی به دانش‌آموزان معلول دارای شرایط خاص و پرداخت هزینه‌های تحصیل آنان، از جمله‌ی این حمایت هاست.
حمایت از دانشجویان در دانشگاه‌های غیر دولتی مشمول هزینه که غالبا تا صد در صد هزینه‌های تحصیل را شامل می‌شود از پایین‌ترین سطوح یعنی کاردانی تا بالاترین سطوح دانشگاهی و حمایت‌های تشویقی از دانشجویان نخبه و محصل در دانشگاه های دولتی و رایگان، همه و همه باعث شده است مددجویان علاقمند و مستعد به خوبی از این فرصت استفاده کرده و تحرکات مطلوب و صعودی اجتماعی داشته باشند. با یک جستجوی ساده می‌توان به نمونه‌های بیشماری از معلولین نخبه و توانمند که در سایه حمایت‌های این سازمان خوش درخشیده‌اند برخورد.
سازمان بهزیستی با بهره گیری از دانش و تخصص کارشناسان و مدیران خود و با استفاده از آخرین استانداردها در مواجهه با معلولیت و ارتقاء سبک زندگی معلول در جهت بهره‌مندی از آخرین دستاوردهای علمی و مهندسی پزشکی، نقش موثری به عنوان یک تسهیلگر در مشارکت معلولین در اجتماع ایفا می‌کند.
بهزیستی همچنین به عنوان یک مطالبه‌گر حقوق معلولین و به عنوان یک تسهیل‌کننده، پل ارتباطی مطمئنی بین بخش دولتی و غیر دولتی و موسسات و سازمان‌های مردم نهاد است و از این حیث نیز کمک موثری به تحرک اجتماعی افراد دارای معلولیت می نماید.
ذکر مطالب مطروحه بالا با هدف مدخلی برای تفکر و ارائه نظرات تخصصی از طرف صاحب نظران در این زمینه بود. همکاران و علاقمندان این موضوع می توانند جهت تکمیل اطلاعات در بحث تحرک اجتماعی، نظریات و پژوهش‌های افراد زیر را جستجو کنند.
