مختصری از گفت و گو با خانم دکتر احمدی
امسال به مناسبت روز ملی عطار، رسانۀ خاتون شرق به صورت مستقل با همکاری هنرمندان اقدام به پخش برنامه‌هایی از لایو اینستاگرام خاتون شرق کرد.
در این راستا برای نخستین بار نشریه خاتون شرق در گفت وگوی زندۀ اینستاگرامی با دکتر زهرا احمدی، مدرس ادبیات، محقق و مترجم و مدیر عامل موسسه ثمین کتاب ایرانیان پیرامون موضوع تحقیق اخیر این استاد دانشگاه دربارۀ تأثیر عطار بر شاعران منطقۀ قفقاز به گفت وگو پرداخت.
در این گفت وگو به میزبانی خاتون شرق، دکتر زهرا احمدی و آقای ناجی باکیرجی، رئیس موزه و کتابخانۀ حضرت مولانا در قونیه، میهمان این برنامه بودند.
دکتر احمدی دربارۀ انگیزه‌شان از تحقیق یادشده گفت: طی مطالعات و تحقیقاتی که انجام دادم متوجه شدم در منطقۀ قفقاز، چه در اعصار گذشته و چه عصر حاضر، دو اثر گرانسنگ «تذکره الاولیاء» و «منطق الطیر» عطار نیشابوری بیش از سایر آثارش مورد توجه قرار گرفته است. این امر مرا بر آن داشت که تحقیقی با عنوان «تأثیر عطار بر آفرینش های ادبی منطقۀ قفقاز» انجام دهم.
وی افزود: منطقۀ قفقاز که بین دریای خزر و دریای سیاه واقع شده، شامل دو بخش شمالی و جنوبی است که بخش شمالی آن جزء خاک روسیه است و خارج از موضوع تحقیق ما اما بخش جنوبی آن شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، بخش هایی از شمال غربی ایران و شمال شرقی ترکیه می شود. در این تحقیق بخش هایی از قفقاز جنوبی، یعنی جمهوری آذربایجان، آذربایجان ایران و ترکیه که دو وجه اشتراک مهم دارند و آن دین و زبان مشترک می باشد، مورد توجه قرار گرفته است.
احمدی در توضیح عنوان تحقیق و عبارت «آفرینش های ادبی» گفت: از آنجایی که در این تحقیق تأثیر عطار نه تنها بر شعر که بر حوزۀ گسترده‌تری از ادبیات منطقۀ قفقاز، اعم از شعر، نثر، تئاتر و … مورد نظر است، به همین دلیل عبارت «آفرینش‌های ادبی» به کار گرفته شده است.
تأثیر عطار بر آفرینش های ادبی منطقۀ قفقاز را می توان در دو بخشِ ترجمه و اقتباس مورد بررسی قرار داد که بخش دوم خود در دو قسمت الف- تأثیرپذیری از مضامین کلی آثار عطار، یعنی مضامین عرفانی موجود در آثار این عارف بزرگ، ب- تأثیرپذیری موردی از برخی اصطلاحات، عبارات، حکایات و … می تواند مورد بررسی قرار گیرد.
در قرون پیشین ترجمه های ارزشمندی از آثار عطار به زبان ترکی انجام شده است که از مهمترین آن ها موارد زیر را می توان نام برد:
- ترجمۀ منطق الطیر، مترجم: شیخ احمد گلشهری، شاعر قرن ۷ و ۸ هجری. نسخه های زیادی از این ترجمه در کتابخانه های دنیا موجود است؛ از آن جمله نسخه ای که به سال ۷۹۴ استنساخ شده و در کتابخانۀ فاتح استانبول نگهداری می شود.
- ترجمۀ حکایت شیخ صنعان، مترجم: ملا جمال رنجی، شاعر قرن ۹ و ۱۰ هجری. نسخۀ خطی این ترجمه در انستیتو نسخ خطی جمهوری آذربایجان نگهداری می شود.
- ترجمۀ اسرارنامه، مترجم: احمد تبریزی، شاعر قرن ۹٫ این ترجمه به سال ۱۲۵۸/ ۱۹۶۴در شهر قازان چاپ شده است.
از دیگر ترجمه های مهمی که بر منطق الطیر شده -هرچند خارج از منطققۀ قفقاز- ترجمه و نظیره ای است بر منطق الطیر عطار با نام لسان الطیر به زبان ترکی جُغَتایی، توسط میر نظام الدین علی شیر نوایی، (۸۴۴ ه.ق در هرات – ۹۰۶ ه.ق).
از شاعرانی که از مضامین آثار عطار اقتباس کرده اند:
- شیخ محمود شبستری، شاعر قرن ۷ و ۸ هجری.
- نسیمی، عارف و شاعر قرن ۸ و اوایل قرن ۹هجری.
- حکیم ملا محمد فضولی، شاعر قرن ۱۰هجری.
- سید ابوالقاسم نباتی، شاعر قرن ۱۲ و۱۳ هجری.
- عباسقلی آقا باکیخانوف، متخلص به قدسی، شاعر قرن ۱۳ هجری.
- سید عظیم شیروانی، شاعر قرن ۱۳ و اوایل قرن ۱۴ هجری
و … .
در بخشی از این تحقیق، به حکایت شیخ صنعان و تأثّر شاعران منطقۀ قفقاز از این حکایت پرداخته شده است. شاعران زیادی حکایت شیخ صنعان را مورد توجه قرار داده و در آثار خود به آن اشاره کرده اند. از آن جمله شاعر معاصر، سید محمد حسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار، در شعر مشهور ترکی اش، با عنوان «ترسا بالاسی» به زیبایی و ظرافت حکایت شیخ صنعان را یادآور می شود:
… آلاهوندان سن اگر قورخمیوب اولاسان ترسا
قورخورام من ده دؤنوب دین مسیحایه گلیم
شیخ صنعان کیمی دونقوز اوتاریب ایللرجه
سنی بیر گؤرمک ایچون معبد ترسایا گلیم
یوخ صنم آنلامادیم آنلامادیم، حاشا من
بوراخیم مسجیدیمی سنله کلیسایه گلیم
گل چیخاق طور تجلایه سن اول جلوۀ طور
من ده موسی کیمی او طوره تجلایه گلیم.
این پژوهشگر حوزۀ ادبیات عرفانی ادامه داد: از موارد جالب توجه در تحقیق به عمل آمده، تأثیر عطار در حوزۀ نمایشنامه نویسی است. یکی از مشهورترین نمایشنامه های جمهوری آذربایجان، نمایشنامۀ شیخ صنعان است که بر اساس حکایت شیخ صنعان منطق الطیر عطار نوشته شده است. این نمایشنامه به سال ۱۹۱۲ توسط حسین جاوید، از نویسندگان برجستۀ جمهوری آذربایجان نوشته شده و به سال ۱۹۲۱ در شهر باکو اجرا شده است. اثر یادشده از آن سال تاکنون بارها بازنویسی و اجرا شده است و همچنان مورد توجه و علاقۀ عام و خاص می باشد.
تأثّر از آثار عطار در حوزۀ فیلم سازی نیز مشهود است. در کشور ترکیه فیلم های بسیار جذاب و تأثیرگذاری بر اساس تذکره اولیای عطار نیشابوری ساخته شده است که مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده است.
دکتر احمدی در بخش دیگری از سخنانش درباره جایگاه ادبیات عرفانی در عصر حاضر گفت: بسی مایۀ خرسندی است که در این آشفته بازار روزگار، هنوز هم هستند کسانی که قدر عطار و مولانا و نسیمی و فضولی و سایر بزرگان ادبیات عرفانی را می دانند و به این باور رسیده اند که انسان در هر جایگاه و مقام و منصبی که باشد، نیازمند شعر و به ویژه اشعار و آثار عرفانی است تا غبار از رخسار روح و جانش بزداید و به آرامش دست یابد. شاهد این مدعا، چاپ و نشر گستردۀ آثار برجستۀ ادبی و عرفانی در سراسر دنیا می باشد. در سال های اخیر، از پرفروش ترین کتاب ها در شهر و استان ما، می توان به دیوان ملامحمد فضولی، دیوان نسیمی و دیوان نباتی اشاره کرد.
احمدی در پاسخ به علت توجه شاعران پس از عطار به آثار وی گفت: عرفان عطار، ساده و دوست داشتنی است؛ به دور از هر نوع خودنمایی و اثبات قدرت شاعری خویش؛ به دور از هر نوع پیچیدگی و لغات و اصطلاحات غامض و فضل فروشانه. بی شک یکی از دلایل توجه شاعران پس از عطار به آثار وی، همین بوده است. زبان شعری عطار ساده و بی ابهام است؛ از این رو همواره مورد توجه و بهره برداری قرار گرفته است. عطار شعر را به خدمت عرفان گرفته است نه کسب مال و جاه و شهرت؛ چنانچه خود گفته است:
شکر ایزد را که درباری نیم
بستۀ هر ناسزاواری نیم
من ز کس بر دل کجا بندی نهم
نام هر دونی خداوندی نهم
نه طعام هیچ ظالم خورده ام
نه کتابی را تخلص کرده ام
همّت عالیم ممدوحم بس است
قوت جسمم، قوّت روحم بس است
عطار نه وابستۀ امیر و وزیری بوده؛ نه قصد نشان دادن قدرت سخنوری خویش به کسی داشته و نه برای کسب درآمد مجبور بوده قلم به مدح هر ناسزاواری بیالاید. او آثار ارجمندش را به منظورآموزش سادۀ مراحل سیر و سلوک به علاقه مندان به عرفان و معرفت الهی و نیز دعوت به خصایل ستوده و پرهیز از رذایل اخلاقی سروده است و در این راستا با استفاده از تمثیل و حکایت، با شگردی خردمندانه و روانشناسانه، بر جاذبه آثارش افزوده است.
امید که توفیق خواندن و بیشتر خواندن آثار عطار بر علاقه مندان میسر شود که خود فرموده است:
نظم من خاصیتی دارد عجیب
زانک هر دم بیشتر بخشد نصیب
گر بسی خواندن میسر آیدت
بی شکی هر بار خوشتر آیدت.
