وحید شجاعی مهر / سال‌هاست که زنگ خطر بحران آب برای دشت نیشابور به صدا درآمده و حالا در سایه بی توجهی ها، دشت نیشابور از مرحله بحرانی و فوق بحرانی هم عبور کرده است. افزایش بی رویه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی در کنار کاهش شدید نزولات آسمانی، آینده‌ای تاریک را برای ساکنان این دشت باستانی رقم زده و با ادامه این وضعیت در آینده نزدیک با خشک شدن رودخانه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها دیگر ادامه حیات برای انسان در این منطقه اگر نگوییم غیرممکن، بسیار سخت و توان‌‌فرسا خواهد شد.
بر اساس اعلام وزارت نیرو، وضعیت منابع آب زیرزمینی ۸۰ درصد از مجموع ۶۰۹ دشت ایران بحرانی است و در این میان وضعیت دشت نیشابور که از سال ۱۳۶۷ به عنوان دشت ممنوعه برای توسعه چاه های آب اعلام شده، فوق بحرانی است. به گفته مدیر امور منابع آب ناحیه نیشابور، هم‌اینک بیش از ۸۰ درصد آب تجدیدپذیر دشت نیشابور مصرف می شود و با کاهش سطح اشباع و اُفت سطح آب چاه های این دشت سالیانه بیش از صد حلقه چاه پروانه کف‌شکنی و جابه‌‌جایی دریافت می‌کنند. بدین ترتیب به نظر می رسد اقدامات مدیریتی و فرهنگ سازی طی سال‌های گذشته برای کاهش الگوی مصرف آب در همه بخش‌ها اگر نگوییم بی اثر اما بسیار کم‌اثر بوده و همچنان شاهد افزایش بهره برداری غیرمجاز از منابع آب های زیرزمینی و کشت نامتناسب با وضعیت اقلیمی در این منطقه هستیم که از مهم‌ترین عوامل بحرانی شدن وضعیت بقای دشت نیشابور است.
کسری مخزن آبی دشت نیشابور
مدیر امور منابع آب ناحیه نیشابور می گوید: بروز خشکسالی‌های پی درپی و کاهش نزولات آسمانی سبب شده است میزان کسری مخزن آبی دشت نیشابور به ۱۰۵ میلیون مترمکعب برسد.
خجسته پور می افزاید: طی سال های گذشته میزان کسری مخزن آبی دشت نیشابور به ترتیب ۱۲۵ و ۷۸ میلیون مترمکعب بود و در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ براساس آمار اعلام شده از طرف شرکت آب منطقه این میزان به ۴۲ میلیون مترمکعب رسیده بود اما در سال آبی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ دوباره این میزان به ۱۰۵میلیون مترمکعب رسید.
وی با اشاره به کاهش میزان بارش‌ها اظهار کرد: در سال آبی ۱۳۹۹ – ۱۳۹۸ میزان بارش در دشت نیشابور ۱۲۵میلی‌متر بود که حدود ۵۰درصد از میانگین بارش بلندمدت کمتر است و در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ این میزان به ۱۹۲میلی‌متر رسید که حدود ۲۰درصد از میانگین بارش بلندمدت کمتر است و در سال آبی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ و نیز تاکنون میزان بارش‌ها ۴۰درصد از میانگین بارش بلندمدت کمتر بوده است.
وی افزود: بدین ترتیب در این سال‌ها چون تغذیه سفره‌های زیرزمینی دشت نیشابور به خوبی انجام نشده است و با افزایش مصرف آب به دلیل خشکی هوا در همه حوزه‌ها به خصوص بخش کشاورزی با کسری شدید مخزن آبی دشت نیشابور مواجه شده‌ایم.
وی با بیان این که عامل موثر دیگر در کسری مخزن دشت نیشابور، تغییر نوع بارش‌ها از برف به باران است، افزود: بارش برف در ارتفاعات عامل موثری در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی است. اما در سال‌های اخیر نوع بارش‌ها از برف به باران تغییر یافته و این باران‌های زمستانی هم از لحاظ زمانی در حال تبدیل به بارش‌های بهاری است به نحوی که پارسال اغلب این بارش‌ها در اواخر اردیبهشت‌ماه انجام شد و این بارش‌ها به صورت رگباری و سیلاب است و فرصت لازم برای نفوذ به زمین را پیدا نمی‌کند؛ شاید از لحاظ میانگین عددی قابل توجه باشد، اما از لحاظ حجم نفوذ به داخل زمین حدود ۶۰ تا ۷۰درصد کاهش یافته است.
،،مدیر امور منابع آب ناحیه شهرستان نیشابور: در سال های اخیر تغذیه سفره‌های زیرزمینی دشت نیشابور به خوبی انجام نشده است و با توجه به افزایش مصرف آب به دلیل خشکی هوا در همه حوزه‌ها به خصوص بخش کشاورزی با کسری شدید مخزن آبی دشت نیشابور مواجه شده‌ایم.
خجسته پور افزود: بدین ترتیب با وجود همه اقدامات مدیریتی و فرهنگ‌‌سازی برای کاهش مصرف آب، سال گذشته در همه حوزه‌های صنعتی و کشاورزی با افزایش مصرف آب روبه‌رو بوده‌ایم. به عنوان مثال طی چند سال گذشته در بخش کشاورزی، گرایش الگوی کشت از زراعت به محصولات باغی تغییر کرده و این موضوع باعث افزایش چندبرابری مصرف آب در بخش کشاورزی شده است.
کاهش سطح آب چاه‌های نیشابور
خجسته پور در ادامه خاطرنشان می کند: میزان اُفت متوسط سالیانه سطح آب در چاه‌های دشت نیشابور در سال آبی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ حدود ۶۵سانتی‌متر و سال قبل از آن ۲۵سانتی‌متر بوده است، اما طی ۳۰سال گذشته میزان اُفت متوسط سالیانه سطح آب در چاه‌های دشت نیشابور یک متر و ۲۰سانتی‌متر بوده که از عوارض آن نشست زمین و کاهش بیش از ۴۰درصدی آبدهی چشمه‌ها و قنات‌هاست.
وی اضافه می کند: در دشت نیشابور سه‌هزار و ۴۶۶حلقه چاه آب، ۸۹۳ رشته قنات و ۹۸۸ دهانه چشمه وجود دارد و میزان برداشت از این منابع سالیانه به ترتیب ۴۲۸، ۸۴ و ۳۰میلیون متر مکعب است.
وی افزود: از سه هزار و ۴۶۶حلقه چاه آب در دشت نیشابور، هزار و ۸۳۰ حلقه چاه دارای پروانه و بقیه بیشتر شامل چاه های دستی و کم‌عمق و غیرمجاز هستند.
کاهش آب‌های سطحی، افزایش تعداد چاه‌های غیرمجاز در دشت نیشابور را در پی داشته و تاکنون بیش از ۸۰۰حلقه چاه غیرمجاز با صرف هزینه‌های گزاف مسدود شده اما اکنون بیش از هزار و ۵۰۰حلقه چاه در این دشت وجود دارد و به دلیل کاهش آبدهی چاه‌ها میزان تقاضا برای کف شکنی و تغییر محل چاه‌های آب یک و نیم برابر افزایش یافته است.
وی گفت: هم‌اکنون حدود ۸۸درصد از چاه‌های آب در دشت نیشابور به کنتور هوشمند مجهز و این میزان موجب جلوگیری از اضافه برداشت ۶۰ تا ۷۰میلیون مترمکعبی آب از دشت نیشابور شده است و از ابتدای امسال ۱۷۵ حلقه چاه در نیشابور پلمب شده که صرفه‌جویی حدود ۲ونیم میلیون مترمکعب را در پی داشته است.
۸۰درصد آب چاه‌های نیشابور در کشاورزی مصرف می‌شود
وی اظهار می کند: در شهرستان نیشابور هزار و ۱۵۰حلقه چاه وجود دارد و از این تعداد ۸۴۷ حلقه چاه مربوط به بخش کشاورزی، ۱۴۰ حلقه شرب و بهداشت، ۴۵ حلقه صنعتی و ۱۱۸ حلقه مربوط به بخش خدمات شامل دامداری و فضای سبز است که میزان برداشت از این چاه ها در هر بخش به ترتیب ۲۲۵میلیون مترمکعب، ۳۶میلیون، سه میلیون و چهارمیلیون و ۴۲۰ هزار متر مکعب در سال است.
وی افزود: میزان مصرف آب این چاه‌ها در بخش کشاورزی ۸۳درصد، شرب ۱۳ درصد، صنعت یک و سه دهم درصد و خدمات ۱٫۶درصد است و اگرچه میزان مصرف آب در بخش صنعتی بسیار کمتر از بخش کشاورزی است اما میزان آب برگشتی در این بخش بسیار ناچیز است در حالی که این میزان در بخش شرب ۷۰ و در بخش کشاورزی ۲۰درصد است.
وی گفت: بابت هر مترمکعب اضافه برداشت از چاه آب در بخش کشاورزی یک هزار و ۸۸۳ تومان و در بخش غیرکشاورزی ۱۱هزار و ۲۵۰ تومان محاسبه می‌شود و از ابتدای امسال در نیشابور حدود ۵۵ میلیارد ریال بابت اضافه برداشت پرداخت شده اما این میزان جریمه بازدارندگی لازم را ندارد زیرا ارزش واقعی آب بسیار بیشتر است.
وی گفت: طرح انتقال آب از دریای جنوب برای رفع کمبود آب در بخش صنعت و خدمات است اما بخشی از آن برای مشهد در شرایط حاد کمبود آب که امکان انتقال آب از سد دوستی وجود نداشته باشد به عنوان یکی از گزینه‌های تامین آب در نظر گرفته شده اما تاکنون از این محل سهمی برای نیشابور اعلام نشده است.
