نویسنده: صادق رحمتی
در منابع کهن از این خطه، به عنوان دیاری با پیشینه تاریخی و فرهنگی بسیار غنی؛ سرزمینی معتبر؛ سکونتگاه مردمانی نیک‌سیرت؛ و خاستگاه بزرگان و دانشمندان پرآوازه سخن‌ها آمده است. جوین بزرگ، به تعبیری؛ «سرزمین مشاهیر» است. سرزمینی که خاستگاه دانشورزان نامداری همچون «امام الحرمین»، «عطاملک جوینی»، «سیدحسن غزنوی»، «هلالی جغتایی»، «معینی جوینی» و … است. جوین بزرگ تا پیش از دوره قاجاریه که در پی داد و ستدهای سیاست و قدرت آن دوران، تحت حاکمیت حوزه بیهق قرار بگیرد خود دارای حاکمیت مستقل بوده و در زمان‌های مختلف، آبادی‌های بزرگی همچون «آزادوار»، «فرومد»، «آق‌قلعه» و «جغتای» حاکم‌نشینان این ولایت بوده‌اند. شهرهای «نقاب» و «جغتای» مراکز اداری-سیاسی معاصر این منطقه می‌باشند.
جغرافیای جوین بزرگ
جوین بزرگ؛ از دیدگاه جغرافیای طبیعی نیز دارای هویت متمایزی است. یک دشت یکپارچه و حاصلخیز که در پیرامون خطی مایل با جهت شمالی غربی – جنوب شرقی که در میانه‌اش به جهت شمال، منحنی می‌شود، گسترش یافته است. این دشت سرسبز از حوالی شفیع‌آباد جغتای تا حدود رباط جز خوشاب، در خط منحنی یادشده، به طول حدود ۱۴۵ کیلومتر کشیده شده است و بیشترین عرض دشت در ناحیه میانه است که از کناره کوهپایههای «هرده جوین» تا کران «کوه جغتای» به کمتر از ۳۰ کیلومتر می‌رسد.
«رودخانه جوین» در پای ارتفاعات «هرده جوین»، سرتاسر کناره شمالی دشت را طی می‌کند. هرده جوین، رشته‌کوه کم‌ارتفاعی است که میان دشت جوین و دشت اسفراین – صفی‌آباد فاصله می‌گذارد. رشته‌کوه جغتای در جنوب؛ همچون دیواری طبیعی، جوین بزرگ را از دشت بیهق (سبزوار و داورزن کنونی) جدا ساخته است. دشت جوین از طریق معابری میان دو رشته‌کوه جغتای و هرده، به دشت‌های جاجرم (در شمال غرب) و نیشابور (در جنوب غرب) می‌پیوندد. جاجرم و نیشابور؛ دیاری کهن و حاصلخیز را در آغوش گرفته‌اند که در جغرافیای سیاسی امروز، سه شهرستان جغتای، جوین و خوشاب را تشکیل می‌دهند. فعالیت‌های «کشاورزی»، «دامپروری»، «صنعت» و «معدن» مبنای اقتصاد جوین بزرگ را تشکیل می‌دهد و این منطقه پس از استقلال در نیمه دوم دهه ۱۳۸۰ شمسی، امروز می‌رود تا با دست و بالی بازتر، عرصه‌های دیگری از استعدادهای خود را در زمینه «گردشگری»، «تجارت» و «حمل و نقل» باز یافته و شکوفا سازد.
جوین بزرگ؛ نگاهی ژئواستراتژیک
برای توسعه و عمران یک منطقه، چاره‌ای به جز نگرش راهبردی به سرزمین آن (ژئواستراتژی) نداریم. پس جوین بزرگ توسعه‌یافته را باید در شبکه ارتباطات جغرافیایی و مناسبات سیاسی‌اش دید. از دیدگاه جغرافیای طبیعی؛ در جبهه شمالی و جنوبی، دشت‌های اسفراین و سبزوار را داریم که به واسطه جاده‌های ارتباطی در عرض دشت جوین به این دشت مرتبط می‌شوند. شهر سبزوار، مرکز قبلی حاکمیتی منطقه و مرکز حوزه انتخابیه نمایندگی مجلس در حال حاضر است و بالتبع بین شهرستان‌های منطقه دشت جوین بزرگ با این شهر، ارتباطات تجاری، اداری و سیاسی عمده‌ای پایدار است و با اسفراین نیز -به عنوان دروازه منطقه جوین بزرگ به استان خراسان شمالی- ارتباطات تجاری قابل توجهی وجود دارد.
اما وجود دو قطب بزرگ سیاسی-اداری-تجاری-فرهنگی کشوری کلانشهر تهران (پایتخت) و مشهد (مرکز استان) جاذبه‌ای مضاعف را در راه راهبرد توسعه منطقه جوین بزرگ قرار داده است. این منطقه از طریق معبر طبیعی با دشت نیشابور در جهت جنوب شرقی به کلانشهر مشهد می‌رسد. مشهد علاوه بر مرکزیت سیاسی و اداری برای استان، از آنجا که بزرگترین قطب گردشگری مذهبی کشور است از دیدگاه توسعه تجاری و بویژه «گردشگری» برای منطقه جوین بزرگ دارای اهمیت راهبردی است. در جهت شمال غربی، معبری طبیعی به سوی دشت جاجرم وجود دارد که جوین بزرگ را در جهت غرب، از طریق میامی به استان سمنان و تهران متصل می‌نماید و در جهت شمال به استان گلستان و کناره دریای مازندران راه می‌یابد.
به بیانی دیگر؛ سه دشت نیشابور و جوین و جاجرم در دنباله طبیعی یکدیگر قرار گرفته و از دیدگاه جغرافیای راهبردی دارای پتانسیل بالایی در حوزه هم‌افزایی توسعه می‌باشند. شبکه ارتباطی، زیرساخت توسعه است. پیشینه‌های تاریخی نیز مبین وجود شبکه ارتباطی نیرومند و پایدار میان این سه دشت است: «شاهراه خراسان» که بخشی از شاخه اصلی «جاده ابریشم» بوده که از شی‌آن چین آغاز شده از طریق ترکستان شرقی، جنوب جیحون، مرو و هرات به نیشابور می‌رسیده و با ادامه مسیر در دشت بزرگ جوین و جنوب دشت جاجرم به بسطام و ری و آذربایجان و نهایتاً آسیای صغیر و کرانه‌های مدیترانه می‌رفته است. همین راه باستانی در منطقه جوین، شاخه‌های فرعی به اسفراین و جرجان (گرگان) نیز داشته است.
نمونه دیگر راه‌آهن سراسری است که باز همین مسیر باستانی را طی می‌نماید: از مشهد امروز به نیشابور و فیروزه و خوشاب و جوین و جغتای و جنوب جاجرم، میامی شاهرود (نزدیکی بسطام) و تهران (شمال ری) رفته و به منطقه غرب کشور رهسپار می‌شود. این شبکه ارتباطی البته موجد ارتباطات فرهنگی وسیعی نیز در میان شهرها و آبادی‌های مسیر نیز بوده است چنانکه «امام‌الحرمین جوینی» را مدرس نظامیه نیشابور قرن پنجم هجری می‌یابیم و در لابلای تاریخ، از این نمونه‌های بسیار است. پس، تعاملات فرهنگی و اجتماعی، یکی از پتانسیل‌های مسبوق به سابقه فاخر این مسیر در حوزه جغرافیای فرهنگی (ژئوکالچر) است و با گسترش بررسی تعاملات به حوزههای تجارت و گردشگری و … ابعاد دیگری از مزایای راهبردی این محور و معبر مهم جغرافیای شمال غربی استان خراسان رضوی را در معرض دید قرار می‌دهد و اشاره کنیم که دشت جوین محل و معبر راهبردی اتصال سه استان است: خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان.
تغییر شرایط؛ تحول در مطالبات توسعه
استقلال منطقه جوین در دهه ۱۳۸۰، فرصتی را برای مردم منطقه به وجود آورد که فارغ از وابستگی‌ها به جغرافیای سیاسی پیشین؛ به سرزمین و سکونتگاه خود به عنوان بستری که محمل توسعه است و می‌توان با استفاده از استعدادهای سرزمینی، کیفیت زیرساخت‌ها و البته سطح رفاه و زندگی در دشت جوین بزرگ را ارتقاء داد، نگاه نمایند. در حالی که در شرایط پیشین، توجه‌ها بر روی توسعه و عمران مرکزیت سیاسی منطقه یعنی شهر سبزوار بود اما در شرایط جدید، دیدگاه توسعه نخبگان جغتای، جوین و خوشاب، از موضع مرکز‌محور پیشین به موضع مبتنی بر منافع جمعی مردم بومی منطقه در حال تغییر بود و «ساختار خاص سکونتگاهی دشت جوین بزرگ» که اکثر شهرها و آبادی‌ها تقریبا در کنار یا نزدیک سرتاسر جاده ارتباطی منطقه قرار گرفته‌اند، نگرش همگرایی برای توسعه منطقه را به صورتی روزافزون تقویت می‌نمود.
شکل گرفتن ایده اساسی «بزرگراه سرتاسری جوین بزرگ» را باید تبلور انسجام و اتحاد نخبگان و فعالان فرهنگی-اجتماعی این منطقه در راستای توسعه مبتنی بر منافع و مصالح بومی به شمار آورد که مظهر آن در دو نامه ارسالی به دولت جمهوری اسلامی ایران در سال‌های ۱۳۹۵ (از سوی مردم شهرستان جغتای) و ۱۳۹۷ (از سوی مردم شهرستان جوین) متجلی گردید و ارتقای جاده اصلی کنونی منطقه به بزرگراه «نیشابور – فیروزه – خوشاب – جوین – جغتای – میامی» در دستور کار نخبگان، فعالان توسعه و رسانه‌های منطقه قرار گرفت.
هر چند بررسی در مطالب و رسانه‌های منطقه، متضمن این برداشت است که نارضایتی‌ها از شرایط پیشین، فقط به موضوع شاهراه ارتباطی مردم منطقه خلاصه نمی‌شود اما این اتفاق نظر وجود دارد که احداث این بزرگراه، با قرار داردن جوین بزرگ در شبکه اصلی جاده‌ای و معادلات مواصلاتی کشور، تحولات بزرگی را در حوزههای گردشگری، حمل و نقل، تجارت و مبادلات فرهنگی و اجتماعی منطقه به همراه خواهد داشت. البته به نظر می‌رسد یک عامل تاثیرگذار در تسریع احداث این زیرساخت وجود دارد و آن مرکزیت سیاسی حوزه انتخابیه مشترک با شهرستان‌های منطقه جوین بزرگ، یعنی شهر سبزوار است. واقعیت این است که این بزرگراه از این شهر، عبور نمی‌کند پس زیرساخت توسعه سبزوار نیست. آیا باید انتظار پی‌گیری و حمایت داشت؟
در این سال‌ها حتی برای اختصاصی شدن و تسریع در روند توسعه «منطقه جوین بزرگ» راهکارهایی از جمله «پیوستن به حوزه حاکمیتی خراسان شمالی»، «تشکیل حوزه انتخابیه مستقل نمایندگی مجلس مردم منطقه» و … مطرح شده است. اما در شرایط کنونی، نزدیکترین راه برای تسریع در ارتقای بزرگراه مواصلاتی منطقه، اتکا به نخبگان، ادارات و مسولان بومی است که البته با رایزنی و جلب همکاری مناطق دارای منافع مشترک در این طرح بویژه حوزه نیشابور-فیروزه و حوزه میامی-شاهرود، می‌توان گام‌های بزرگتری برداشت.
و البته باید اذعان کرد مردم منطقه جوین بزرگ با جمعیتی بیش از ۱۴۰،۸۴۴ نفر (شامل شهرستان‌های جغتای ۴۹۱۷۵ نفر، جوین ۵۴۴۸۸ نفر و خوشاب ۳۷۱۸۱ نفر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵) بیش از ۳۰ درصد یا حدود یک سوم جمعیت ۴۶۹،۰۶۵ نفری حوزه انتخابیه سبزوار را تشکیل می‌دهند. بر همین مبنا نیز باید از دو نماینده مشترک حوزه انتخابیه انتظار داشت که این زیرساخت مهم تحول‌آفرین در توسعه منطقه را با جدیتی موثر و حتی زمانبندی‌شده پیگری نمایند.
- منبع خبر : خاتون شرق
