محبوبه ذالیانی
معماری ایرانی که آثار درخشانی همچون تخت جمشید، مسجد جامع اصفهان، پل خواجو، مدرسه چهار باغ، عالی قاپو اصفهان، سی‌‌و‌سه پل و حرم امام رضا(ع) را در کارنامه خود دارد حالا با بناهایی مواجه می شود که برگرفته از معماری رومی، ایتالیایی و .. هستند. جامعه امروز ما از نظر معماری دچار نوعی بی هویتی شده است که علت آن غفلت از گذشته و فراموش کردن ارزشهای پایدار آن است . دکتر محمود گلابچی، چهره ماندگار ایران در معماری و مهندسی راه و ساختمان، دارای کرسی یونسکو در معماری و استاد نمونه دانشگاه های کشور به چند سؤال خاتون شرق در حوزه معماری ایرانی ـ اسلامی پاسخ می دهد.
آیا معماری امروز جامعه ما با فرهنگ ایرانی- اسلامی ما همخوانی دارد؟
معماری امروز ما متاسفانه با باورها، ارزش های پایدار معماری ایران و حتی با فرهنگ و اقلیم مناطق مختلف کشور مطابقت ندارد. این عدم مطابقت در ابعاد مختلف در ساختمان ها و سیمای عمومی شهرهای امروز کشور قابل مشاهده است. ما امروز در کشور شاهد معماری و شهرسازی وارداتی هستیم به نحوی که گاهی اگر انسان نداند در کدام شهر جهان است، نمی تواند از سیمای خیابان ها و شهرهای کشور این موضوع را تشخیص دهد چرا که انواع گوناگونی از طرح های غربی، شرقی و الگوهای مختلف را در ساختمان های شهرها می‌توان دید. این امر نشان می دهد ما آن هویت ملی در معماری و اصول حاکم بر آن را رعایت نکرده‌ایم، به طور مثال ما بر اساس اعتقادات و باورهای جامعه و در مبانی معماری اسلامی ـ ایرانی رعایت و حفظ حریم درون خانه برای خانواده را یک اصل می دانیم، اما در معماری امروز متأسفانه ساختمان ها به شیوه ای طراحی می شود که این مفهوم چندان مورد توجه قرار نمی گیرد.
مثال دیگر مسئله اشراف است که یکی از موضوعات مهم در باور ما ایرانیان محسوب می شود. به این معنی که در اعتقادات ما نباید منازل مسکونی که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند به یکدیگر اشراف داشته باشند، اما امروزه بسیاری از ساختمان ها به فضای مسکونی مجاور دید و اشراف دارند و این برخلاف باورها و اعتقادات ماست. از نظر فرهنگ، اقلیم و شرایط آب و هوا نیز گرچه نوع زندگی انسان ها در شهرها، استانها و مناطق مختلف کشور تفاوت های زیادی با هم دارد، اما امروز می بینیم که ساختمان ها از استان های شمالی که آب و هوای مرطوب دارند تا استان های مرکز کشور که آب و هوای گرم و خشک دارند و استان های جنوبی، همگی با یک طرح، یک سبک و یک نقشه ساخته می شوند. این نشان می دهد که در معماری امروز به اقلیم و فرهنگ توجه کافی به عمل نمی آید و در همه مناطق مسکن با یک نقشه ساخته می شود! عدم توجه به باورها، عدم رعایت ارزشهای پایدار معماری ایران و عدم توجه کافی به ویژگی های اقلیمی سبب شده است که امروز مطابقت لازم و مطلوب بین معماری کشور و باورها و فرهنگ مردم ما و نیز ویژگی های مورد نظر جامعه وجود نداشته باشد.
چه آسیب هایی در پی چنین معماری بروز پیدا می کند؟
عدم توجه به هریک از معیارهای آن سه بخش که بیان شد آسیب های فردی و اجتماعی مختلفی به همراه دارد. در بخش اعتقادات و باورها عدم رعایت حریم فردی و خصوصی در فضای زندگی یا بی توجهی به مسئله اشراف با آسیبهای بسیار همراه است. در بخش ارزش های معماری ایران وقتی ما مفاهیمی مانند خودبسندگی، مردم واری و پرهیز از بیهودگی که از معیارهای اصیل معماری ایران به شمار می‌‌روند را رعایت نمی کنیم، اولین آسیبی که به جامعه وارد می شود ورود انواع فرآورده های ساختمانی از کشورهای مختلف است. از سنگ مصنوعی که از چین وارد می شود تا انواع ساندویچ پانل های آلومینیومی که از کشورهای اروپایی و آسیایی وارد کشور می شود و انواع دیگری از مصالح که گاهی هیچ مطابقتی با کشور ما ندارد. از همه مهم تر اینکه ما برای کارگر کشورهای دیگر مانند چین، اسپانیا و ایتالیا شغل ایجاد می کنیم، بنابراین تولید در داخل آسیب می بیند. علاوه بر عدم مطابقت بنا با شرایط اقلیمی، وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی استانهای کشور نیز مورد توجه قرار نمی گیرد.
به عنوان مثال ممکن است نمای شیشه ای در برخی از شهرهای ما نمایی مطلوب نباشد اما بی توجهی به مفاهیم بیان شده مانند خودبسندگی و پرهیز از بیهودگی و مردم‌واری منجر به استفاده بی رویه، غیر علمی و غیر مطلوب از این مصالح و مصالح دیگری در ساختمان‌ها می شود که آسیب های بسیاری به دنبال دارد. طبیعتاً وقتی ما ساختمانی را برای یک منطقه سرد و کوهستانی طراحی می‌کنیم. این ساختمان برای منطقه گرم و خشک مناسب نیست، هر ساختمان باید متناسب با شرایط اقلیمی خود ساخته شود در حالی که امروزه در بسیاری موارد این امر رعایت نمی شود.
علت فقدان الگوی مشخص معماری در شرایط کنونی چیست؟
دلیل عمده به کارگیری بدون اندیشه سبک ها، روش ها و الگوهای برخاسته از سایر فرهنگ هاست. طبیعی است که به مرور زمان در برخی کشورها روش ها و الگوهایی در معماری مطرح شود اما هنگامی که بسیاری از آنها بدون تأمل و اندیشه عیناً به جامعه ما وارد میشود و ساختمان‌سازی و معماری و حتی الگوی زندگی ما را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد موجب گم شدن آن هویتی میشود که ما باید برای حفظ آن بسیار بکوشیم. به عبارت دیگر علت اینکه جامعه امروز ما از نظر معماری دچار نوعی بی هویتی شده است غفلت از گذشته و در مواردی فراموش کردن ارزشهای پایدار آن است. بی‌توجهی به نگاه معمار ایرانی و پیاده سازی الگوها و سبک هایی که از سایر کشورها وارد شده است در ایجاد این بی هویتی مؤثر بوده است. در واقع تحولات گسترده و ایجاد انواع سبک های مختلف در کشورهای دیگر و انتقال بدون تأمل آنها به جامعه باعث تغییر در سبک ها، روش ها و الگوهای معماری ایران شده است.
در این شرایط میان معماری امروز ایران با معماری گذشته فاصله بسیاری ایجاد شده و بدین ترتیب است که در این هجوم سبک‌ها و مکاتب گوناگون معماری، هویت و اصالت معماری گذشته ما گم شده است. لازم به یادآوری است که یکی از منابع افتخار، بزرگی و عظمت کشور ما در جهان آثار معماری آن در گذشته بوده است. در جهان امروز، ایران را با تخت جمشید، مسجد جامع اصفهان، پل خواجو، مدرسه چهار باغ، عالی قاپو اصفهان، سی‌‌و‌سه پل و در جهان اسلام با حرم امام رضا(ع) می‌شناسند، اما معماری امروز متأسفانه آن فرصت و افتخار را از دست داده است و این نشان می دهد که حتماً باید آن اصالت، فرهنگ و مبانی شکل گیری آنرا بازشناسی کنیم و برای احیای آن اقتدار و شکوه و عظمت گامهای بلندی برداریم.
برای هم خوانی میان معماری ایرانی-اسلامی با سنت ها و آیین های ایرانی چه راهکارهایی پیشنهاد می کنید؟
برای ایجاد همخوانی میان معماری با سنت ها و آئین های ایرانی ـ اسلامی در وهله اول باید به شناخت دقیق و عمیق معماری گذشته، ویژگی ها و ارزشهای آن پرداخت. ضمن آنکه بهره‌گیری از دانش امروز بشری، مصالح جدید، فناوری نوین، آخرین یافته های علمی و تجربیات امروز انسان در نقاط مختلف جهان در معماری ضروری است. برای احیای آن کیفیتی که در معماری گذشته وجود داشت و آثار آن به عنوان افتخارات سرزمین ما شناخته میشود تأملی دوباره در ویژگی ها و ارزش های آن معماری و نگاه معمار ایرانی به انسان، زندگی و جامعه ضروری است. در گذشته نگاه معمار به انسان، زندگی و جامعه به نحوی بود که مسکن حقیقتاً و به درستی فضای سکونت و آرامش برای افراد یک خانواده بود و مدرسه به راستی جای درس و بحث و تعلیم و تعلم بود در حالی که امروز ساختمان هایی به عنوان فضای مسکونی یا مدرسه ساخته می شوند اما از ویژگی‌های عملکردی لازم منطبق بر نیازهای انسان برخوردار نیستند. باید ارزش های معماری گذشته را بشناسیم و نحوه تحقق این ارزش ها را در شرایط امروز نیز مورد بررسی قرار داد.
برای حل این قبیل مشکلات در معماری چه باید کنیم؟
برای حل مشکل معماری امروز باید عواملی که باعث شد آن هویت را از دست بدهیم شناسایی کرده، یکبار دیگر به خویشتن خویش برگردیم. باید بار دیگر معماری ایران و ارزش های آن را در جامعه مطرح، تبلیغ و ترویج کنیم و در تحقق آن با مصالح، روش‌ها و یافته های امروز بشر پافشاری کنیم تا شاهد تبلور آن معماری درخشانی باشیم که معرف مردم، سرزمین ما، فرهنگ و تمدن کشور ما باشد.
چه سازمان هایی مسئولیت اجرای این همخوانی را به عهده دارند؟
برای ایجاد این هماهنگی لازم است تمامی مجموعه هایی که دست اندرکار عرصه معماری کشور هستند از دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی معماری تا نهادهای دست اندرکار سیاستگذاری در امر ساختمان و مسکن در کشور هستند به این موضوع توجه کنند. بنابراین بخشی از این وظیفه به عهده دانشگاه ها، برنامه های آموزشی دانشگاهی، اساتید دانشگاه ها و سایر نهادهای آموزشی کشور است. بخش دیگری از این مسئولیت به عهده مجامع علمی و تخصصی در زمینه معماری و مهندسی است از جمله سازمان نظام مهندسی کشور، مراکز تحقیقاتی و انجمنهای علمی معماری، شهرسازی و ساختمان در کشور. همچنین دستگاه های اجرایی مثل وزارت راه، مسکن و شهرسازی و مجموعه ها و نهادهای سیاستگذاری باید به این موضوع به عنوان یک ضرورت اهتمام داشته باشند. این مجموعه ها اگر هر یک در بخش خود در جهت تحقق معماری ایرانی ـ اسلامی گام بردارند به عنوان مثال دانشگاه ها در بخش آموزش معماری و سازمانهای نظام مهندسی و انجمنهای علمی و تخصصی معماری در حوزه فعالیتهای حرفهای کشور به این موضوع اهتمام ورزند و شهرداری ها، وزارت راه، مسکن و شهرسازی و نیز مجلس شورای اسلامی در زمینه تحقق و اجرای معماری ایرانی ـ اسلامی الزامات و راهکارهایی را در سطح کشور ابلاغ کنند، می توان امیدوار بود که این اهداف در کشور محقق شده و معماری متناسب با اعتقادات و فرهنگ و باورهای جامعه داشته باشیم.
