سعید صفارائی / دشت نیشابور با وسعت هفت‌هزار و ۳۸۸ کیلومتر مربع وسعت بعد از دشت مشهد وسیع‌ترین دشت استات خراسان رضوی و یکی از مهم‌ترین دشتها به لحاظ منابع آبی در بین سایر دشتهای این استان است.
تجربه تلخ مدیریت ناکارآمد، بدون برنامه و چشم انداز استراتزیک رشد و توسعه شهرستان در سالهای آتی و ناهماهنگ با محیط زیست و مصرف اسراف گونه آب در همه زمینه‌ها منجر به بیشترین کسری مخزن منابع آب زیرزمینی در استان و به تبع آن اُفت سطح آب زیرزمینی، خشک شدن چشمه و قنوات، ایجاد شکافها و فرونشست های زمین و امکان ورود خسارت و آسیب به تاسیسات زیربنایی و استراتژیک( راه آهن، اراضی کشاورزی و…) او در یک کلام ورشکستگی آبی دشت نیشابور شده و مهم‌ترین مشکل و چالشهای مطرح و پیش روی برنامه ریزان برای توسعه شهرهای واقع در دشت نیشابور به شمار می آید.
موقعیت جغرافیایی ویژه دشت نیشابور و قرارگرفتن آن در دامنه های جنوبی رشته کوه البرز و امتداد و گستردگی این دشت در دامنه های کوه بینالود سبب ایجاد خرد اقلیم‌های آب و هوایی گوناگون در این دشت شده و وجود ۲۰رودخانه دایمی در دامنه‌های شمالی و جنوبی این دشت با آورده متوسط سالانه بیش از ۵۴میلیون مترمکعب در سال‌هایی که دارای بارش نرمال است نشان از اهمیت منابع آب سطحی در تامین حیات زیستی و آبی این منطقه دارد.
در بخش آبهای زیرزمینی دشت نیشابور دارای بیش از یک‌هزار و ۸۰۰حلقه چاه مجاز ( اعم از چاه عمیق و نیمه عمیق)، ۹۸۸چشمه و ۸۹۳ رشته قنات است که این منابع بیشتر در حوضه سیاسی چهار شهرستان نیشابور، فیروزه، زبرخان و میان جلگه قرار دارد و حدود ۱۰درصد استحصال منابع آب زیر زمینی دشتهای سی‌وسه گانه استان خراسان رضوی از این دشت انجام می شود و یکی از کانونهای اصلی منابع آب استان است و آب مورد نیاز بخشهای گوناگون نظیر شرب، کشاورزی، صنعت و خدمات از این منابع تامین می‌شود که نقش موثری در ایجاد رونق اقتصادی در منطقه دارد و زمینه‌ساز شکوفایی ظرفیت‌های گردشگری و سایر خدمات را بیش از پیش فراهم آورده است.
مهاجر پذیر بودن شهرستان نیشابور به دلیل شرایط مساعد آب و هوایی و اقلیمی و رشد روزافزون جمعیت و تغییر الگوهای نوع مصرف به عنوان عوامل محیطی از یک طرف و افزایش دما هوا و تغییرات اقلیمی ناشی از آن و خشکسالی‌های پیاپی از طرف دیگر اهمیت مدیریت صحیح و پایش‌ها و اعمال نظارت‌های دقیق را بیشتر از همیشه آشکار می‌سازد. این خشکسالی‌ها و به تبع آن عدم تغذیه مناسب آبخوان دشت نیشابور سبب بروز مشکلات عدیده در تامین پایدار آب و آسیب‌های جبران ناپذیری به این آبخوان شده است.
اطلاعات دقیقی از میزان ذخایر آبی دشت نیشابور وجود ندارد
سعید خجسته‌پور مدیر امور منابع آب شهرستان نیشابور گفت: من به عنوان مدیر امور منابع آب نیشابور از این موضوع که در حال حاضر چه مقدار آب در مخازن زیرزمینی دشت نیشابور وجود دارد اطلاع دقیقی ندارم زیرا در این مورد تحقیقاتی انجام نشده است.
وی افزود: این تحقیقات نیازمند اعتبارات است تا فاکتورها و پارامترهایی از سطح دشت نیشابور برداشت شود و براساس آنها میزان آب موجود در مخازن زیرزمینی دشت نیشابور تخمین زده شود بنابراین در حال حاضر با اُفت سالیانه سطح آب چاههای این دشت هستیم که هرماه به طور منظم اندازه‌گیری می‌شود و این میزان اُفت هر روز هم بیشتر می‌شود.
وی با بیام اینکه ما اطلاعاتمان ناقص است و دقیقا نمی‌دانیم ظرفیت مخزن آب دشت نیشابور چقدر بوده و از این میزان چقدر برداشت شده گفت: برای به دست آوردن این اطلاعات باید میزان ضریب ذخیره دشت نیشابور محاسبه شود و برای این کار دشت نیشابور باید قسمت‌بندی شده و در هر قسمت یک چاه به عنوان معرف مشخص کنیم و ضریب ذخیره و انتقال هر چاه را محاسبه کنیم و جون این پارامترها را نداریم نمی‌توانیم اطلاعات دقیقی بدهیم اما در کشورهای پیشرفته ابتدا این اطلاعات پایه را بدست می‌آوردند و سپس براساس آن برنامه‌ریزی کرده و مجوزها در هر حوزه صادر می‌کنند.
وی افزود: طبق آخرین اطلاعات امور مطالعات منابع آب زیرزمینی در سال آبی ۱۴۰۰- ۱۴۰۱میزان اُفت سطح آب در چاههای دشت نیشابور سالیانه به طور میانگین ۶۷سانتی‌متر است و در برخی نقاط این‌میزان به یک‌ونیم متر رسیده است در حالی‌که در سال آبی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ با اعمال مدیریت مصرف آب میزان اُفت سطح آب در چاههای دشت نیشابور به ۲۲سانتی‌متر رسیده بود.
وی گفت: طی این‌مدت با نصب کنتورهای هوشمند و نظارت دائم و انسداد چاههای غیرمجاز در دشت نیشابور این موفقیت حاصل شد اما به خاطر بروز خشکسالی شدید طی سه سال گدشته دوباره این روند اوج گرفته است.
وی افزود: طی ۵۰سال گذشته سابقه نداشته در طول یک سال آبی در نیشابور فقط ۱۲۵میلیمتر بارش داشته باشیم و امسال این میزان به ۱۰۵میلیمتر رسیده که این در تاریخ نیشابور بی‌سابقه است و در حال حاضر با کاهش ۴۲ درصدی میزان بارندگی‌ها نسبت به میانگین بارش بلند مدت نرمال روبرو هستیم.
،، در سال آبی ۱۴۰۰- ۱۴۰۱میزان اُفت سطح آب در چاههای دشت نیشابور سالیانه به طور میانگین ۶۷سانتی‌متر است و در برخی نقاط این میزان به یک‌ونیم متر رسیده است در حالی‌که در سال آبی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ با اعمال مدیریت مصرف آب میزان اُفت سطح آب در چاههای دشت نیشابور به ۲۲سانتی‌متر رسیده بود
خجسته‌پور گفت: با این‌حال مصرف‌کنندگان شهری از این موضوع غافل هستند و هنوز هم مانند گذشته میزان مصرف آب در این بخش بسیار زیاد است و امروز سرانه مصرف آب به ازای هرنفر در نیشابور ۲۳۰لیتر در روز است در حالی که در کشوری مانند آلمان که میزان بارندگی در آنجا پنج تا ۶برابر ایران است سرانه مصرف آب به ازای هرنفر ۱۲۵لیتر در شبانه‌روز است.
وی افزود: به دلیل ناکافی بودن اطلاعات و برنامه‌ریزی منابع را به عنوان منابع استراتژیک آب مشخص نکرده‌ایم که فقط و فقط به آب شرب اختصاص پیدا کند و اجازه مصرف برای هیچ بخش دیگری داده نشود، در حال حاضر در برخی از مناطق چاههای آب شرب به عمق ۲۰۰ و ۲۵۰متر رسیده اما باز هم برای رسیدن به عمق بیشتر مجوز کف‌شکنی می‌گیرند در حالی که باید سقفی برای این مجوزها تعیین کنیم و تحت هیچ شرایطی برای هیچ حوزه‌ای از عمق تعیین شده بیشتر مجوز ندهیم و در حال حاضر فقط شاهد اُفت چاههای آب هستیم.
وی افزود: در حوزه امور منابع آب نیشابور بزرگ شامل نیشابور، فیروزه، زبرخان و میان‌جلگه یک‌هزار و ۷۷۷ حلقه چاه آب مجاز و یک‌هزار و ۶۴۶ حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد و از کسری مخزن دشت نیشابور ۲۰میلیون مترمکعب آن مربوط به چاههای غیرمجاز است و مابقی مربوط به چاههای پروانه‌دار است که با وجود همه تلاشی که شده هنوز هم اضافه‌برداشت دارند.
وی گفت: در حال حاضر یک‌هزار و ۴۱۶ حلقه چاه در نیشابور بزرگ مجهز به کنتور هوشمند است که از این تعداد یک‌هزار و ۲۵۰ کنتور آب و برق و مابقی کنتورهای الکترومغناطیس است و ضریب نفود نصب کنتورهای هوشمند به جز چاه های آب شرب در نیشابور ۸۹درصد است و در بخش کشاورزی بیش از ۹۵درصد چاههای عمیق فعال مجوز به کنتور هوشمند هستند.
وی خاطرنشان کرد: بیشترین میزان مصرف آب در دشت نیشابور به میزان ۸۶درصد مربوط به بخش کشاورزی است اما واقعیت این است که این بخش یک بخش مظلوم نسبت به سایر بخشها است و ما هنوز موفق نشده‌ایم که برای چاه های آب شرب کنتور هوشمند نصب کنیم تا میزان مصرف دقیق این بخش را تعیین کنیم.
وی افزود: یکی از راهکارها برای مدیریت مصرف آب تعیین قیمت تمام شده آب است و در حال حاضر قیمت تمام شده یک مترمکعب آب بالغ بر ۲هزار تومان است در حالی‌که برای مصرف کننده ۵۰۰تومان محاسبه می‌شود و باید ر قیمت آب‌بها بازنگری شود همچنین مقدار بسیار زیادی آب گمشده داریم و به این‌معنا که بین میزان آبی که از چاه برداشت می‌شود و آبی که به مصرف کننده می‌رسد فاصله زیادی وجود دارد و این آب گمشده به خاطر فرسودگی شبکه و خرابی کنتورها و انشعابات غیرمجاز از دست می‌رود یا مشترکانی مانند شهرداری برای آبیاری فضای سبز بدون کنتور آب مصرف می‌کند که همه اینها جزو آب گمشده محسوب می‌شود و در همه دنیا این میران پنج درصد است اما در نیشابور بیش از ۴۵درصد است.
وی افزود: جمعیت ۲۷۰هزار نفری شهر نیشابور را با مصرف ۱۸۰لیتر برثانیه که استاندارد است با حدود ۵۴۰لیتر می‌توانیم مدیریت کنیم اما در حال حاضر یک‌مترمکعب بر ثانیه برداشت می‌شود اما هنوز هم کمبود داریم که به خاطر رعایت نکردن الگوی مصرف و آب گمشده است.
وی تصریح کرد: براساس مطالعات امور مطالعات منابع آب زیرزمینی میزان کسری مخزن آب دشت نیشابور در سال آبی ۱۴۰۰- ۱۴۰۱ به ۱۰۵ میلیون مترمکعب رسیده در حالی که این میزان در سال آبی گذشته ۴۲میلیون‌مترمکعب بوده که به خاطر خشکسالی، کم‌بارشی و تغذیه نشدن سفره‌های آب زیرزمینی است اما با این وجود در مدیریت مصرف آب اتفاقی نمی‌افتد تا با این بحران مقابله کنیم و به عبارتی ما مدیریت مصرف آب نداریم و در همه شرایط به یک شیوه روبه رشد از منابع آبی استفاده می‌کنیم و تناسب نداشتن میزان مصرف با منابع باعث شده همه اقداماتی که طی چند سال گذشته مانند نظارت و نصب کنتورهای هوشمند که انجام داده‌ایم بی‌اثر شود.
وی خاطرنشان کرد: در ابتدای سال آبی باید با مدیریت مشارکتی میزان درصد مصرف آب برای هرکدام از بخشهای صنعتی و کشاورزی و خانگی و خدماتی مشخص و اولویت‌بندی شود اما به خاطر نداشتن نگاه دوراندیشانه و استراتژیک فقط به حل مقطعی بحران می‌پردازیم.
وی افزود: نداشتن نگاه بلند مدت و استراتژیک باعث می‌شود در مواقع بحران تصمیم‌هایی اتخاد شود که فقط برای حل بحران مناسب است اما در بلند مدت مشکل‌ساز است.
وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: مصرف‌کننده روستایی هم بدون توجه به شرایط خشکسالی به الگوی کشت غیرمنطبق با شرایط منطقه و باغداری روی آورده و در بیشتر مناطق مستعد درختکاری و باغداری می‌شود در حالی‌که یک درخت به طور متوسط ۱۸ تا ۲۴ نوبت در سال باید آبیاری شود اما این محصولات باغی به قیمت بسیار ارزانی به فروش می‌رسد و این به بهای خشک شدن منابع آب‌زیرزمینی دشت نیشابور است.
کمتر از یک دهه آینده منابع آب نیشابور خشک می شود
وی اظهار کرد: در شهر نیشابور با افتخار اعلام می‌کنیم که صادرکننده گوشت قرمز هستیم در حالی‌که به ازای صادرات گوشت قرمز ۹۳۰لیتر برثانیه از مخازن این دشت آب برداشت می‌شود، بسیار ساده‌انگارانه اعلام می‌کنیم که نیشابور در تولید پنج محصول رتبه نخست را دارد اما این رتبه به چه بهایی است و همه اینجا موجب صربه زدن به منابع آب زیرزمینی دشت نیشابور می‌شود و ما به دلیل اینکه برآورد درستی از میزان ذخایر آب زیرزمینی نداریم عملکرد ۵۰ساله ما نشان می‌دهد بیش از ۷۵درصد منابع آب این دست را استفاده کرده‌ایم و این منابع غیرقابل برگشت و احیا است و اگر به همین روند ادامه بدهیم در کمتر از یک دهه آینده با خشک شدن تعداد زیادی از منابع آب نیشابور مواجه خواهیم بود و این یک هشدار جدی است.
،، امروز جبهه آب شور به پهنه‌های وسیعی از بخش جنوبی شهر نیشابور و کال شور رسیده و زمین‌های کشاورزی را درگیر کرده است و با این وضعیت اگر تجدیدنظری در نحوه مصرف آب شرب نداشته باشیم در کمتر از یک نسل باید به فکر منابع آب شیرین‌کن برای نیشابور باشیم
وی گفت: امروز جبهه آب شور به پهنه‌های وسیعی از بخش جنوبی شهر نیشابور و کال شور رسیده و زمین‌های کشاورزی را درگیر کرده است و با این وضعیت اگر تجدیدنظری در نحوه مصرف آب شرب نداشته باشیم در کمتر از یک نسل باید به فکر منابع آب شیرین‌کن برای نیشابور باشیم.
وی اظهار کرد: محصولات باغی در دشت نیشابور نباید از ۲۰درصد سطح زیر کشت آبی تجاوز نکند اما شاهد هستیم که در بخش زبرخان و قسمت‌های شمالی نیشابور درختکاری می‌شود که باعث افزایش مصارف آبی است.
وی گفت: امسال براساس سیاست دولت قرار شده میزان انرژی بخش کشاورزی براساس الگوی کشت تعیین شود اما براساس این الگو چند درصد کشاورزان نیشابور می‌توانند خود را تطبیق بدهند؟ برای گندم یا جو در طول سال چهار یا پنج نوبت نیاز به آبیاری دارد درحالی که برای درخت بسته به نوع آن باید تا ۲۴نوبت آبیاری شود و با این شرایط دیگر نمی‌شود برنامه‌ریزی کرد.
نجات دشت تشنه نیشابور در گرو ریاضت آبی، مشارکت همگانی، شتاب در تغییر اصلاح الگوهای مصرف آب
خجسته‌پور گفت: از ابتدای سال ۱۳۹۶امور منابع آب ناحیه نیشابور با مشارکت تشکل‌های کشاورزی نیشابور و برای اجرای سیاستهای حفاظت از آب کشور با عنوان سازگاری با کم آبی و به منظور مدیریت بهینه منابع موجود آبی این دشت و تحقق اهداف طرح تعادل‌بخشی آبهای زیرزمینی و جبران قسمتی از کسری مخزن طی سالهای اخیر اقدام به نصب کنتورهای هوشمند، به روز رسانی کنتورها، شناسایی، تعیین تکلیف و انسداد چاههای غیرمجاز، جلوگیری و کاهش اضافه برداشت از چاههای مجاز کرد و این اقدامات عملی توانسته نرخ اُفت سطح آب زیرمینی را در این دشت کاهش دهد.
وی ادامه داد: اما پدیده خشکسالی و کم بارشی بی‌سابقه طی پنجاه سال گذشته و به خصوص طی سه سال گذشته و تغذیه نشدن مناسب منابع آب زیرزمینی و اعمال نکردن مدیریت مصارف آب متناسب با کاهش میزان آب تجدید پذیر، حاکی از روند روزافزون مجدد اُفت سطح آب زیر زمینی و کسری قابل توجه منابع آب با وجود همه تلاش‌ها در زمینه مدیریت بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی است.
وی تاکید کرد: در این زمینه اصلاح الگوی مصرف در همه بخشها بصورت بازنگری اساسی در میزان مصرف آب کشاورزی و اجازه بهره برداری سالیانه از این منابع متناسب با میزان بارش های سالیانه، بازچرخانی و جایگزین کردن پساب تصفیه شده به جای استفاده از منابع آب در صنایع پر مصرف آب ( صنایع با مصرف بیش از ۱۰لیتر در ثانیه) و اصلاح الگوی مصارف شهری و اخذ آب بهای واقعی از مشترکین پرمصرفی که الگوی مصارف آب را رعایت نمی‌کنند باید مورد توجه جدی قرار بگیرد.
وی افزود: همچنین بهره گیری از علوم روز دنیا در به کارگیری روش های سازه‌ای و غیر سازه‌ای به منظور نگهداشت آب و حداکثر ذخیره سازی و نفوذ آب در صورت وقوع بارش های رگباری سال های آتی باید به عنوان راهبردهای عملیاتی و فوری در مدیریت منابع آبی این دشت مورد توجه ویژه قرار گیرد.
