دکتر حمیدرضا مجیدیانی
متخصص انگل شناسی پزشکی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی نیشابور و سرپرست برنامه ثبت موارد بیماری سالک در شهرستان نیشابور
سالک یک بیماری عفونی بوده که عامل ایجاد کننده آن نوعی انگل میکروسکوپی به نام «لیشمانیا» می باشد که از طریق گزش و خونخواری «پشه خاکی» به افراد منتقل می شود.
در این بیماری زخم های پوستی، عمدتاً در ناحیه صورت، دست ها و پاها، ایجاد شده که گاهاً بیش از یک سال طول کشیده و محل آن پس از بهبودی (جوشگاه) تا سال ها باقی می ماند. همانطور که ذکر شد، ناقل بیماری سالک نوعی پشه ریز و ظریف به نام «پشه خاکی» است که به رنگ زرد کمرنگ (خاکی رنگ) و به اندازه حدودی ۵/۱ الی ۳ میلی متر بوده، به صورت جهشی پرواز کرده و عمدتاً از اوایل اردیبهشت تا اواخر مهرماه فعالیت دارند. برخلاف پشه های معمولی که اندازه بزرگتری داشته و پر سروصدا هستند، پشه خاکی ها معمولاً بی صدا پرواز می کنند. پشه خاکی ها اکثراً طی ساعات اولیه پس از غروب آفتاب تا صبحگاه بیشترین فعالیت را داشته و معمولاً نقاط بدون پوشش بدن را مورد گزش قرار می دهند. محل تکثیر پشه خاکی ها در زباله ها، مخروبه ها، نخاله های ساختمانی و فضولات دام ها می باشد.
سالک به عنوان یک معضل بهداشتی بومی در بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه مانند ایران، عراق، افغانستان، پاکستان و سوریه وجود دارد. در ایران این بیماری در اکثر استان های کشور مشاهده شده و به ۲ صورت زخم خشک و بدون ترشحات (به نام سالک شهری) و زخم مرطوب همراه با ترشحات (به نام سالک روستایی) دیده می شود. شهرستان نیشابور یکی از مهم ترین شهرها از نظر شیوع سالک در کشور بوده و با توجه به ماهیت خشک زخم های مبتلایان، می توان بیان نمود که نوع شهری سالک در این شهرستان رایج است. در سالک شهری با توجه به اینکه انسان مخزن بیماری محسوب می شود، بیماریابی و شناسایی هرچه سریعتر موارد بیماری ارجحیت خاصی در پیشگیری از انتشار عفونت دارد. در سالک نوع روستایی که در نواحی روستایی و حاشیه شهرهایی مانند سبزوار، ایلام، اصفهان، خوزستان و … دیده می شود، نوع خاصی از جوندگان صحرائی مخزن انتشار عفونت هستند.
سالک نوع شهری که در شهرستان نیشابور رایج است، نسبت به سالک روستایی بروز آرام¬تری داشته و معمولاً ۴-۳ ماه پس از گزش پشه خاکی، ابتدا یک برجستگی کوچک قرمز رنگ ظاهر شده که فاقد درد بوده و گاهی با کمی خارش همراه است. پس از چند هفته تا چند ماه زخم فعال و بزرگتر شده و به تدریج سَر باز کرده که روی آن را دَلَمه ای کثیف و قهوه ای رنگ (ناشی از ترشحات خشک شده زخم) می پوشاند.
به طور کلی، هر ضایعه پوستی که بیش از ۲ هفته ماندگار بوده باشد، را بایستی مشکوک به سالک تلقی کرده و سریعاً جهت تشخیص به مراکز بهداشت شهرستان مراجعه نمود.
جهت تشخیص قطعی بهتر است افراد به نزدیک¬ترین مرکز بهداشت محل زندگی خود مراجعه نموده تا اقدامات مقتضی صورت گیرد. جهت درمان سالک از آمپول تزریقی گلوکانتیم استفاده شده که به صورت رایگان در مراکز بهداشت شهرستان در دسترس خواهد بود. روش های درمانی کمکی نیز جهت بهبود زخم ها وجود دارند که شامل استفاده از ازت مایع (سرما درمانی)، استفاده از اشعه مادون قرمز (گرما درمانی)، استفاده از لیزر و … می باشند. لازم به ذکر است که مهم ترین اقدامات پیشگیرانه در مورد بیماری سالک شامل جمع آوری زباله ها و نخاله های ساختمانی از اطراف منازل مسکونی، استفاده از توری و پشه بندهایی با منافذ بسیار ریز برای جلوگیری از عبور پشه خاکی، مراجعه سریع به مراکز بهداشتی شهرستان در صورت وجود ضایعه مشکوک پوستی با ماندگاری بیش از ۲ هفته، همکاری کامل با مرکز بهداشت جهت تکمیل دوره درمان و همچنین رعایت اصول شست و شو و پانسمان محل زخم می باشند.
در نهایت با توجه به رشد عمرانی و توسعه شهری شهرستان نیشابور به سمت نواحی شمالی (مناطق دشتی رشته کوه بینالود) و تجمع نخاله های ساختمانی در شهرک ها، به ویژه در مجاورت شهرک فیروزه و منطقه باغچه بان، بایستی اقدامات ویژهای جهت مدیریت هرچه بهتر نخاله ها و دورسازی آنها از اماکن مسکونی انجام شده تا کاهش قابل ملاحظه ای در تجمع پشه خاکی های ناقل انگل و در نتیجه کاهش بار بیماری سالک صورت گیرد.