پژوهشگر: مریم فاتحی
اشاره: برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت‌ها و عملکردهای شهری بر اساس خواست‌ها و نیازهای جامعه بشری است؛ به عبارت دیگر، برنامه‌ریزی کاربری اراضی، علم تقسیم زمان و مکان برای کاربردها و مصارف مختلف زندگی است.
کاربری‌های خدماتی طیف وسیعی از خدمات را شامل میشوند که هر یک نیاز خاصی از شهروندان را برای داشتن زندگی مطلوب در محیط مصنوع، برطرف می‌سازند؛ مانند خدمات ایمنی و حمل و نقل مراکز آتش نشانی و خدمات ایمنی عهده دار تأمین ایمنی در مقابل آتش سوزی و حوادث هستند.
در ایران اولین اقدام برای ایجاد ایستگاه‌های آتش نشانی در سال ۱۲۲۱ هجری شمسی در شهر تبریز با ایجاد یک واحد آتش نشانی انجام گرفت. مهمترین مشکل در جهت خدمات رسانی ایستگاه‌های آتش نشانی توزیع نامناسب ایستگاه‌ها و محدود بودن شعاع عملکردی ایستگاه‌های موجود است. باتوجه به رشد روزافزون شهرها، افزایش جمعیت و متراکم شدن بافت شهری لازم است که کاربری‌های شهری اضطراری از قبیل آتش نشانی به طور بهینه تعیین موقعیت شوند تا به خوبی و به سرعت بتوانند پاسخگوی تقاضاها باشند.
این مسئله از آن جهت حائز اهمیت است که این تسهیلات برای خدمات رسانی امدادی ایجاد میشوند پس باید به خوبی بتوانند تمام ناحیه تقاضا را پوشش دهند. جهت تخصیص درست امکانات شهری و استفاده درست از آنها به خصوص در حین بحران اولین نکته اساسی انتخاب مکان بهینه با توجه به شرایط متفاوت و گاه متضاد است. این مسئله زمانی اهمیت می‌یابد که فاکتورهای بسیار مهمی مانند نجات جان انسان‌ها مدنظر قرار داده میشوند. زیرا خطراتی چون آتش سوزی تهدیدی برای انسان، محیط انسان ساخت و طبیعی ایجاد کرده است که اغلب منجر به آسیب‌های جسمی و روانی، خسارات اقتصادی آلودگی و مرگ می‌شود.
موجودیت شهرها عموماً با سرویس‌دهی و ارائه خدمات به ساکنان در محدوده قانونی و حریم شهرها آمیخته است و ایستگاه‌های آتش نشانی به عنوان مکان‌هایی برای استقرار و انتظار خودروهای آتش نشانی و نجات از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات رسانی در شهرها هستند که بهره وری از سرمایه گذاری‌ها را افزایش می‌دهند. بررسی و شناسایی مکان‌های استقرار ایستگاه‌های آتش نشانی علاوه بر کاهش تلفات و خسارات کمک مؤثر به مقابله با آتش سوزی و تأمین ایمنی شهروندان می‌نماید. یکی از روش‌های نوین جهت ارزیابی توزیع فضایی مراکز آتش نشانی استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی است.
شهر نیشابور با مساحت ۶۳/۳۹ کیلومترمربع، در مرکز خراسان رضوی قرار گرفته و در موقعیت عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۱۵ دقیقه و طول جغرافیایی ۵۸ درجه و ۵۰ دقیقه از نصف‌النهار گرینویچ مرکز شهرستان نیشابور است. ارتفاع شهر از سطح دریا ۱۲۱۲ متر است. شکل شماره ۱، موقعیت جغرافیایی شهر نیشابور را در سطح کشور، استان و شهرستان نشان می‌دهد.
در ارزیابی توزیع فضایی – زمانی بر اساس استاندارد ۴ دقیقه‌ای در مورد مراکز آتشنشانی شهر نیشابور، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و ابزار تحلیل شبکه، ، بر اساس زمان سفر به دست آمده از محدودیت سرعت خودروی امدادی، در راه‌های مختلف درون شهری اعم از بزرگراه، خیابان اصلی، خیابان فرعی، فرعی درجه ۲، راه‌های اتصال‌دهنده (جمع کننده و پخش‌کننده)، راه‌های خدماتی و معابر محلی و استفاده از آن به عنوان مقاومت حرکت خودروی امدادی در راه‌های ذکر شده، یافته ها نشان‌دهنده کمبود تعداد مراکز آتشنشانی در حاشیه شهر و تمرکز آنها در مرکز شهر است. به این معنی که خودروی امدادی، با در نظر گرفتن استاندارد زمانی ۴ دقیقه‌ای رسیدن به محل حادثه، تنها میتواند در سطح به دست آمده، خدمت‌رسانی کند.
در بررسی و مقایسه محدوده به دست آمده از یافته‌ها، با کل مساحت محدوده شهری، تقریباً ۶۵ درصد از شهر نیشابور، خارج از سطح پوشش دهی مراکز آتشنشانی است. با توجه به نتایج به دست آمده و محاسبه مساحت مناطق تحت پوشش و مناطق خارج از پوشش، الف: نقشه مساحت فضای در دسترس و ب: فضای غیرقابل دسترس، ۲۵ کیلومترمربع از محدوده حاشیه شهر، در محدوده خارج از پوشش خدمت‌رسانی ایستگاه‌های آتشنشانی و تنها ۱۴ کیلومترمربع از مرکز شهر، در محدوده خدمت‌رسانی قرار دارند؛ بنابراین، خروجی تحقیق حاضر، وضع موجود توزیع فضایی – زمانی ایستگاه‌های آتشنشانی شهر نیشابور را مشخص می‌کند. همچنین مناطقی که در محدوده شهری، خارج از امدادرسانی هستند، مشخص گردید. در نتیجه، اولویت ساخت ایستگاه‌های آتشنشانی جدید در شهر نیشابور در آینده، در شهرک اندیشه، سراب کوشک و دهنوخالصه (ناحیه غربی)، شهرک جانبازان، شهرک بسیج و شهرک فیروزه (ناحیه شمالی)، کوی فرهنگیان، مرتضی آباد و خیابان استقلال (ناحیه شرقی)، کوی یغما (ناحیه شمال شرقی)، خیابان چهارده معصوم و رحمت‌آباد (ناحیه جنوبی) و آرامگاه خیام، شهر کهنه و خیابان شهدای دانش‌آموز (ناحیه جنوب شرقی) است.
با توجه به ارزیابی نتایج تحقیق، به خوبی میتوان مشاهده کرد که در بازه زمانی استاندارد، دسترسی مراکز به نقاط مختلف شهر نیشابور، چون شهرک اندیشه، محله سراب کوشک و محله دهنوخالصه که جزء حاشیه شهر هستند و به دلیل فرسودگی نیاز بیشتری به مراکز امدادی در هنگام وقوع حادثه دارند، در مناطق دسترسی استاندارد زمانی تعریف شده (۴ دقیقه) نیستند. شهرک فیروزه، جانبازان و بسیج که جزء شهرک‌های نوساز و پرجمعیت هستند، هم از محدوده استاندارد خارج هستند.
همچنین در باقی نقاط شهر چون کوی یغما، خیابان استقلال و کوی فرهنگیان، آرامگاه خیام، به همراه منازل مسکونی و کاربری‌های مختلف آن که در محدوده شهری واقع شده‌اند و خیابان چهارده معصوم که جزء بافت فرسوده شهر محسوب می‌شود، همگی خارج از سطح استاندارد توزیع فضایی – زمانی در ۴ دقیقه مراکز آتشنشانی قرار دارند و ساخت حداقل ۱ ایستگاه در هر کدام از نقاط ذکر شده، ضروری است. تا در نتیجه ایمنی شهر از وضع موجود، به وضعیت مطلوب ارتقا یابد.
