دکتر ابوالفضل نعیم آبادی
دانشیار مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی نیشابور

با توجه به صنعتی شدن شهرها مشکلات سلامتی مربوط به ذرات گرد و غبار در سطح جهانی روز به روز بیشتر می گردد. گرد و غبار به شکل ذرات با ابعاد بسیار کوچک (میکرو متر و کمتر) به راحتی از سیستم تنفسی عبور می کنند و وارد بدن انسان می شوند و در آنجا ممکن اثرات خطرناکی را ایجاد نمایند. این میکرو ذرات حاوی مقادیر بسیار بالای ترکیبات خطرناک معدنی و غیر معدنی است. فلزات سنگینی مانند سرب، نیکل،کروم، کوبالت،کادمیوم، مس، روی، آهن و ترکیبات غیر معدنی مانند هیدرو کربن های آروماتیک در این ذرات گرد و غبار وجود دارند.
فلزات سنگین در صورتی که به همراه این ذرات گرد و غبار وارد بدن انسان شوند در سلول ها و در مایعات بیولوژیک بدن تجمع می یابند و باعث تولید رادیکال های آزاد می شوند. رادیکال های آزاد مولکول های بسیار فعال و خطرناکی هستند که به سلول های حیاتی بدن حمله می کنند و باعث ایجاد عوارض خطرناکی مانند التهاب، سمیت سلولی و سرطان می شوند. با توجه به اینکه در حومه شهرستان نیشابور مراکز صنعتی زیادی وجود دارد و همچنین حضور مجتمع صنعتی فولاد در نزدیکی شهر به نظر می رسد که ذرات گرد و غبار در این شهر حاوی مقادیر بالایی از فلزات سنگین ذکر شده باشد. در یک مطالعه که توسط محققین دانشگاه علوم پزشکی نیشابور انجام شده است و نتایج آن در مجلات بین الملی به چاپ رسید است مشخص شده است که در گرد و غبار جمع آوری شده از نقاط مختلف شهر از داخل منازل و خارج منازل ، غلظت بالایی از فلزات سنگین موجود است. در این مطالعه مشخص شده است که محتوای فلزات سنگین گرد و غبار داخل منزل بیشتر از گرد و غبار جمع آوری شده از سطح خیابان بوده است. همچنین بر اساس طرح ترافیکی گرد و غبار جمع آوری شده از مناطقی که بار ترافیکی بیشتری داشته اند حاوی فلزات سنگین بیشتری نسبت به گرد و غبار جمع آوری شده از مناطق کم ترافیک تر بوده است.
در این مطالعه اثرات ذرات گرد و غبار جمع آوری شده از سطح شهر بر روی سلول های ریه ، معده و پوست مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج نشان داد که این ذرات گردو غبار باعث افزایش سرعت رشد سلول ها در همه سلول های آزمایش شده می شوند.
افزایش رشد سلول ها مقدمه ای برای ایجاد سرطان است و بنابراین ورود بیش از اندازه این گرد و غبار به بدن می‌تواند باعث شروع سرطان در این بافت ها گردد. تماس این ذرات گرد و غبار با سلول های ذکر شده همچنین باعث افزایش ژن های مربوط به التهاب سلولی شده است. جالب آنکه ذرات گرد و غبار جمع آوری شده از درون منازل اثرات بسیار قوی تری نسبت به گرد و غبار جمع آوری شده از خارج منزل نشان داده اند. همچنین گرد و غباری که از مناطق پرترافیک جمع آوری شده اند اثرات بیشتری بر روی سلول ها نشان داده اند. اثرات قویتر مربوط به محتوای بالاتر فلزات سنگین در گرد و غبار این مناطق است.
با توجه به نتایج به دست آمده از این تحقیق به نظر می رسد به منظور جلوگیری از اثرات مضر گرد و غبار شهری رعایت بعضی اصول الزامی است.
محققان تغذیه معتقدند که مصرف مواد حاوی آنتی اکسیدان برای حذف و یا کاهش رادیکال های آزاد ضروری است. بنابراین می‌توان با مصرف موادی غذایی که حاوی آنتی اکسیدان هستند از خطرات حاصل از تجمع رادیکال های آزاد ذرات گرد و غبار جلوگیری کرد. همچنین با توجه به اینکه گرد و غبار داخل منازل محتوای بالای از فلزات سنگین را نشان داده اند می توان با استفاده از راهکارهایی مانند گردگیری روزانه در جهت حذف این ذرات و جلوگیری از تماس بیش از اندازه افراد پر خطر شامل کودکان، افراد مسن و افراد با بیماری زمینه ای اقدام نمود.

واحد ترجمان دانش سلامت
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی نیشابور