نگاه آموزه های دینی به قدرشناسی در ادیان الهی، موضوع قدرشناسی به طور ویژه مورد توجه و تمرکز است. آموزه های دینی، شناساندن حقیقت جهان هستی (خدا) را به عنوان اعلا درجه رسالت خود بیان می کنند و در این میان، به قدرشناسی، به عنوان اسباب لازم شکل گیری این شناخت، تکیه ویژه دارند. در قدرشناسی، فرد با اشاره به حالت درونی خود، به منعم این گونه ابراز می کند که بر «مورد نعمت قرار گرفتن» اشراف دارد. با این حال، در متون دینی، صفت قدرشناسی علاوه بر شخص دریافت کننده نعمت، به منعم نیز نسبت داده شده و همین موضوع می تواند توضیح دهنده «چرخه قدرشناسی و دریافت نعمت» باشد: شناخت منعم، سبب قدر دانستن نعمت او و قدرشناسی و توجه نعمت گیرنده، موجب دلگرمی و توجه منعم است. اگر منعم دریابد که لطف و انعامش بیهوده تلف نشده و مورد توجه قرار گرفته است، نسبت به توجه قدردان خواهد بود و به ادامه افاضه نعمت خواهد پرداخت. قدردان بودن نعمت گیرنده، چه به شکل «کلامی» صورت بگیرد و چه به شکل «بهره گیری از نعمت در جهت صحیح» اتفاق بیفتد، همواره منتقل کننده ابتهاج درونی او به منعم خواهد بود و بنابراین نتیجه ای جز نزدیکی بیشتر به منعم به دنبال نخواهد داشت (شکر و آثار تربیتی آن در معارف علوی، اکرم افشاری، ۱۳۹۵، ص ۴۲-۱۶) .
نگاه آموزه های عرفانی به قدرشناسی اهل معرفت، قدرشناسی را تحت واژه «شکر»، به عنوان یکی از منازل سیر و سلوک الی الله و از افضل این منازل معنوی معرفی کرده اند. بزرگان عرفان، عمده سفر مسافر عالم انوار را در این منزل می دانند که جایگاه آن، بعد از منزل صبر و قبل از وصال است. سالک، تکیه و عماد خودش را در منزل شکر می یابد و می بیند و از آن به عنوان اعلاترین درجه یاد می کند، اما واصل، شکر را پایین ترین درجه سیر خود توصیف می کند (حسنات الابرار سیئات المقربین) . تعبیراتی که در قرآن در توصیف اهل تقوا آمده است نشان می دهد که آنان به طور قطع، متصف به صفت «شکور» هستند. تدقیق در آیات قرآن نشان می دهد که آغاز سخن متقین شکر است. آنان در آستانه بهشت، در پاسخ به سلام ملائکه، این طور می گویند که «شکر برای آن خدایی است که وعده اش را درباره ما به صدق رساند و ما مصداق وعده الهی شدیم.» و در جایی دیگر از پایان سخن آنان نیز صحبت شده است که می فرماید: «انتهای خواسته آنان این است که حمد برای الله است که پروردگار جهان هاست.» از طرف دیگر، اهل معرفت، در وصف عظمت جایگاه افراد «شکور»، مقام آنان را از مقام «عباد» نیز والاتر می دانند و در توضیح آن، بر نکته ظریف این دو آیه استناد می کنند که گرچه خدای متعال در یک جا، نفس مطمئنه را بشارت می دهد که در جمع عباد وارد شود، اما در جایی دیگر تصریح می کند که عده قلیلی از این عباد شکور هستند. مازاد بر اینها، علمای سیر و سلوک، بر این باورند که غیر از خدای متعال، احدی قابلیت مورد شکر قرار گرفتن را ندارد. اعتقاد اهل عرفان این است که هیچ موجودی منهای خدا هستی ندارد و بر همین اساس، هیچ موجودی جز خدا، هیچ فضیلتی ندارد. در نتیجه، هر چیزی که در هستی مورد قدرشناسی قرار می گیرد، از وجود مطلق حضرت حق است (جایگاه شکر در سلوک اخلاقی (۱)، سلسله درس های اخلاقی آیت الله مجتبی تهرانی، محسن استاد باقر، ص ۱۳-۹) .
نگاه فرادینی به قدرشناسی آموزه های دینی و معرفتی، در غالب موارد، با تکیه به وجود شخص منعمی به نام خدا، لزوم قدرشناسی به درگاه او را اثبات و تبیین می کنند، اما حقیقت این است که حتی در نگاه فرادینی به هستی و ورای اعتقاد به وجود خدا یا انکار او نیز، همچنان دلایل غیر قابل انکاری برای لزوم قدرشناسی وجود دارد. منکر خدا، همچنان که می تواند وجود درد و رنج را در هستی بپذیرد، می تواند یک نگاه خوش بینانه و امیدوارانه نیز نسبت به آن داشته باشد و در عین حال، بر این حقیقت نیز واقف باشد که چه منعمی باشد و چه نباشد، برخی نعمت ها در اختیار او قرار گرفته اند و بنابراین، این لزوم احساس می شود که او نسبت به این نعمات قدردان و سپاسگزار باشد.
حقیقت قدرشناسی در یک بینش فرادینی، از مجموع سه حالت نفسانی حاصل خواهد آمد: اولین حالت، وضعیتی است که در آن، فرد دریافت کننده نعمت، فارغ از هر چیزی، نسبت به حضور نعمتی که در اختیارش قرار گرفته است راضی و خوشحال باشد و ماندگاری اش را بخواهد. دومین حالت، وضعیتی است که در آن، فرد از نعمت بودن آنچه دریافت کرده آگاه است و ضمن این آگاهی، تلاش می کند که با تکیه بر توانایی و دانایی ای که دارد، بالاترین بهره ها را نیز از آن ببرد. سومین حالت، وضعیتی است که در آن، فرد دریافت کننده نعمت، نسبت به همنوعان خود که برخلاف او از موهبت نعمت مورد نظر محروم هستند، دلسوزی و شفقت نشان می دهد.
و به این ترتیب، حتی در یک بینش فرادینی نیز، حقیقت و صحت دیدگاه قدرشناسانه نسبت به هستی قابل درک و فهم است و نمی توان به بهانه ناباوری به وجود منعم، برخوردار بودن از نعمات و لزوم قدرشناس بودن نسبت به آنها را انکار کرد (فضیلت قدرشناسی یا حق شناسی، یادداشتی از مصطفی ملکیان) .
نگاه اخلاق شناسان به قدرشناسی هر یک از اخلاق شناسان با توجه به دیدگاهی که دارند، قدرشناسی را تحلیل و توصیف می کنند. قدرشناسی در نگاه برخی، تصور نعمت به قلب، اظهار مجد و بزرگی منعم و نعمت به زبان و تلافی نعمت با اعضا و جوارح است. برخی دیگر، قدرشناسی را همان معرفت و فهم نعمت گیرنده به نعمت تعریف می کنند و آن را دروازه ای برای فهم و معرفت منعم می دانند. اما در این میان، برخی دیگر از اخلاق شناسان، قدرشناسی را نه آن تصور و اظهار و تلافی و فهم، بلکه حالتی نفسانی تعریف کرده اند که اثر معرفت منعم و نعمت است و سبب می شود که تمام آن اعمال زبانی، قلبی و جوارحی، یعنی تصور نعمت به قلب، اظهار مجد و بزرگی منعم و نعمت به زبان و تلافی نعمت با اعضا و جوارح، در ادامه پدید بیاید. به این ترتیب، قدرشناسی به عنوان یک حالت نفسانی، یک صفت اخلاقی است که می تواند همچون دیگر صفات اخلاقی از قبیل خشم و مهربانی، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار بگیرد.
طبقه بندی قدرشناسی در رده صفات اخلاقی و خلق و خوهای شخصیتی نشان می دهد که قابل دستکاری (کم و زیاد شدن) است. این دستکاری ها که با تغییر مزاج (طبیعت) و عادات تربیتی (محیط یادگیری) حاصل می آیند، می توانند درجه معرفت نسبت به منعم و نعمت را تا اندازه ای در فرد بالا ببرند که نهایت این خوی و خصلت در فرد ظاهر شده و از او به عنوان «شکور» یاد شود. فرد شکور، نه تنها در نعمت، رفاه و به روزی، بلکه در نقمت، سختی و بلا نیز، از روی اعتقاد، نهایت اعتراف خود را در ادای قدرشناسی به کار می بندد (کرانه سعادت، راغب اصفهانی، ترجمه سیدمهدی شمس الدین، ۱۳۷۶، ص ۱۵۴؛ شرح چهل حدیث، سیدروح الله خمینی، ۱۳۷۶، ص ۳۴۴-۳۴۳؛ درمان در نظام اخلاقی ملامهدی نراقی (رویکردی شناختی- رفتاری در اخلاق)، ناصر آقابابایی، ۱۳۸۷، ص ۱۶۹-۱۴۷) .
نگاه روانشناسانه به قدرشناسی توجه به مقوله قدرشناسی، گستره و پیشینه چندان عمیق و طولانی ای در حوزه روانشناسی ندارد. در واقع، این موضوع، به واسطه ارتباط تنگاتنگ روانشناسی مثبت گرا با آموزه های دینی است که توانسته در حوزه روانشناسی وارد شود. روانشناسی مثبت گرا، به دلیل رویکرد مثبتی که دارد، رسالت خود را «جهت دادن زندگی به سمت جنبه های مثبت» می داند و معتقد است برای شناخت یک انسان، لازم است از تمام ابعاد مثبت و منفی روان او پرده برداری و بهره برداری صورت بگیرد. از این رو، باور دارد به همان اندازه که لازم است بر بیماری ها و آسیب ها (جنبه های منفی) تمرکز شود، به همان اندازه نیز این لزوم احساس می شود که به شیوه های بهزیستی و راه حل های شکوفایی زندگی انسانی هم توجه شود. روانشناسی مثبت گرا با در پیش گرفتن این رویه درصدد است انسان را به کیفیتی از زیست برساند که قادر باشد تمام پتانسیل ها و استعدادهای بالقوه وجود خودش را به صورت بالفعل درآورد و به این ترتیب، به بزرگ ترین بهره ها دست پیدا کند. در این میان، یکی از مباحث پایه ای و بنیادین روانشناسی مثبت گرا، توجه به مقوله قدرشناسی است. قدرشناسی در این حوزه، یک حالت روان شناختی-عاطفی توصیف می شود و زمانی تحقق پیدا می کند که شخص درک کند نعمت و منفعتی شامل حال او شده که برای کسب آن زحمتی متقبل نشده و از طرف دیگر، مستحق دریافت آن نیز نبوده و تنها به علت لطف و مهر و نیت نیکوی شخص دیگری، شانس دریافت آن نعمت را پیدا کرده است (قدرشناسی؛ هیجانی اخلاقی، ناصر آقابابایی، ص ۵۷-۵۶) .
قدرشناسی؛ هیجانی اخلاقی دریافت یک منفعت فاخر و نوع دوستانه از سمت یک عامل خارجی، می تواند پدیدآورنده هیجانی در فرد باشد که از آن به قدرشناسی تعبیر می شود. کیفیت و کمیت این هیجان، بسته به تفاوت های فردی دریافت کننده نعمت، با یکدیگر متفاوت است. به عبارت دیگر، تجربه عاطفی قدرشناسی، تعیین کننده میزان لطف و نعمت و محبتی است که می تواند هیجان قدرشناسی را مجددا فراخوانی کند و به این ترتیب، با تمرکز بر شدت هیجان قدرشناسی در یک فرد، می توان به یافته های جالب توجهی درباره وضعیت او دست پیدا کرد. درجه هیجان قدرشناسی در یک فرد دریافت کننده نعمت، می تواند برای منعم روشن کند که چه بهایی را باید برای بذل نعمت خود بپردازد. هیجان بیشتر (قدرشناسی بیشتر) نشان می دهد که ارزش نعمت برای فرد دریافت کننده بالاست و از طرف دیگر، می توان نشان دهد که فرد دریافت کننده نعمت، تا چه اندازه توقع دریافت نعمت را از جانب منعم داشته است.
هیجان قدرشناسی، در جریان ارتباطات فرد با اجتماع، نقش پررنگی در بهزیستی و بقای فرد در جامعه دارد. در قدرشناسی، اگر فرد دریافت کننده نعمت، نسبت به دریافت یک لطف نوع دوستانه (به عنوان رفتار اخلاقی پیشین) بی تفاوت نباشد، تصمیم می گیرد که در یک سازوکار تکاملی، لطف دریافت شده را با یک لطف درخور جبران کند و به این ترتیب با مقابله به مثل، شرایط را برای بروز رفتار اخلاقی بعدی (انعام نعمت بعدی) هموار کند. به این ترتیب، قدرشناسی می تواند عامل مهمی برای شکل دهی ارتباطات افراد و جوامع و بقای آنها باشد.
فراخوانی هیجان قدرشناسی می تواند در ابتدایی ترین سطح، نشانگر این موضوع باشد که فرد، مورد یک نعمت و لطف نوع دوستانه و مهربانانه واقع شده است تا به این ترتیب، این انگیزه اخلاقی در او قوت بگیرد که به رفتارهای حمایتی اقدام کند و در جهت منفعت بخشی به دیگران گام بردارد. هر قدر که هیجان قدرشناسی در یک فرد زودتر فراخوانی شود، درصد رضایت از زندگی و شادی او نیز بیشتر خواهد بود. فردی با این مختصات، بدون اینکه به ابعاد مثبت و خوشایند محیط و اطرافیان خود عادت کند (مثل اکثریت جامعه)، با کمترین میزان این ابعاد نیز به وجد می آید و در نتیجه رضایت از زندگی بیشتری را نیز تجربه خواهد کرد (قدرشناسی؛ هیجانی اخلاقی، ناصر آقابابایی، ص ۶۱-۵۷) |
