شرایط زیست‌محیطی و جغرافیایی، نیازهای کاربردی، تأثیرات فرهنگی و اجتماعی، اوضاع اقتصادی بانی بنا و امکانات و مصالح در دسترس، از عوامل تأثیرگذار در معماری است و جایگاه معماری خانه نه‌تنها مصون نگه‌داشتن خانواده از خطرات و ناملایمات طبیعی و غیرطبیعی که حریمی برای پاسخگویی به بخشی از نیازهای روحی و روانی و زندگی خصوصی ساکنان خانه هست و درواقع به رابطه اعضای خانواده با یکدیگر و دیگران نیز جهت می‌دهد. معماری خانه‌ها بی‌تردید نشانگر فرهنگ رایج در جامعه، آداب‌ورسوم ساکنان و ذوق و مهارت و خلاقیت معماران و پدیدآورندگانشان است.
به دیگر سخن، سیر معماری انسانی، نشانگر رشد یا نزول روند تکاملی جامعه است. هر اثر معماری پیش از آن‌که به‌عنوان یک کالبد ساختمانی مطرح باشد منعکس‌کننده یک سلسله تفکرات و بازگوکننده راه و رسم زندگانی مردمان همان دوره است.
معماری ایرانی همچون همه معماری‌هایی که ریشه در فرهنگ بومی دارند، به اقلیم نیز توجه داشته است. از مزایای معماری ایران توجه فراوان به شکل، ابتکارات ساختاری و تزئینات عالی آن است. ازجمله خصوصیات خانه‌های قدیمی در بیشتر شهرهای ایران مساحت زیاد آن‌هاست. سبک معماری آن‌ها نیز از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل‌شده ‌است.
رنگ‌های به‌کاررفته در تزئینات ساختمان‌ها متأثر از ویژگی‌های اقلیمی منطقه است و مصالح ساختمان‌ها، افزون بر توانایی‌های سازه‌ای و توجه به مسائل اقتصادی و تأمین مصالح از نقاط نزدیک، بهترین شکل بهره‌برداری از انرژی محیط را نشان می‌دهند.
خانه‌های تاریخی یکی از نشانه‌ها و نمادهای بارز فرهنگی در بین سایر آثار تاریخی – فرهنگی هستند و ازآنجایی‌که خانه منعکس‌کننده مستقیم و بی‌واسطه شکل و نوع زندگی انسان‌ها است حفاظت از آن برای نسل‌های بعدی امری لازم و ضروری است.
بخش قابل‌توجهی از آثار ساختمانی تاریخی طی قرن اخیر در تمام خاورمیانه با سرعت زیادی ویران‌شده‌اند. احیای نسبی این کشورها و ازدیاد آبادانی سبب افزایش تقاضا جهت مصالح ساختمانی شده و ساختمان‌های موجود منبع آماده‌ای برای به دست آوردن مصالح به نظر می‌رسید. همچنین شیوه شکل‌گیری زندگی مردم بر اساس الگوهای جدید در نوع معماری تغییراتی رقم‌زده است. در پی این تحولات، معماری مسکونی جدید و یا وارداتی در تضاد با رفتارهای فرهنگی بومی قرار می‌گیرد و تغییرات ناخواسته‌ای را به وجود می‌آورد و موجب تخریب و فراموشی خانه‌های قدیمی و تاریخی می‌شود.
یکی از دلایل مهم بی‌علاقگی به نگهداری و حفظ خانه‌های تاریخی به منافع اقتصادی آن بازمی‌گردد چون به لحاظ اقتصادی هزینه نگهداری از یک بنای تاریخی چندان به‌صرفه نیست و در عوض تخریب و بازسازی مجدد این بناها با توجه به افزایش ارزش مادی زمین و تغییر کاربری، منفعت اقتصادی فراوانی را در پی خواهد داشت. درواقع میان نیاز برای حرکت به سمت شهر مدرن و حفظ عناصر تاریخی تعادل ایجاد نشده است. حال‌آنکه حفظ هم‌زمان روند حرکت به سمت مدرنیته و حفاظت و نگهداری از خانه‌های تاریخی اصلی مهم در حفظ هویت تاریخی و بصری شهرهاست.
شهر نیشابور درگذشته یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و علمی و زادگاه بسیاری از دانشمندان و شعرا بوده ‌و به‌عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران مطرح است. به همین سبب آثار ساختمانی تاریخی زیادی در آن وجود دارد. برخی از خانه‌های قدیمی شهر نیشابور تخریب‌شده‌اند و یا به‌کلی از بین رفته‌اند و در تعداد معدودی از آن‌ها نیز همچنان زندگی جریان دارد.
خانه‌های قدیمی نیشابور بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این کشور را تشکیل می‌دهند و عدم توجه و نگهداری مناسب، موجب از بین رفتن بخشی از شناسنامه فرهنگی و هویت تاریخی نیشابور خواهد شد. برخی از ساختمان‌ها در اثر عوامل طبیعی مانند برف و باران تخریب‌شده‌اند و یا از بین رفته‌اند و تأثیر گذر زمان و فرسایش و فرسودگی نیز امری اجتناب‌ناپذیر بر این خانه‌ها بوده است و بیش از این‌ها باید به عدم اقبال برخی مالکان و یا مدیران شهری در حفظ این نهادهای پویای معماری و نمادهای هویت شهری کهن اشاره کرد.

• برگرفته از رساله کارشناسی ارشد مرتضی امین الرعایایی با موضوع «مستند سازی در مطالعات باستان شناسی و میراث فرهنگی بر اساس بررسی های باستان شناسی شهرستان های لارستان و نیشابور»